ذيل تاريخ مدينة السلام

ذیل تاریخ مدینة السلام
پدیدآوران	ابن دبیثی، محمد بن سعید (نويسنده) معروف، بشار عواد (محقق و معلق)
ناشر	دار الغرب الإسلامي
مکان نشر	بیروت - لبنان
سال نشر	1427 ق یا 2006 م
چاپ	1
موضوع	بغداد - تاریخ
زبان	عربی
تعداد جلد	5
کد کنگره	‏DS‎‏ ‎‏79‎‏/‎‏9‎‏ ‎‏/‎‏ب‎‏7‎‏ ‎‏خ‎‏6021‎‏*
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ذيل تاريخ مدينة السلام، كتابى است به زبان عربى و در واقع ذيلى است بر «ذيل تاريخ مدينه السلام» تاج الاسلام ابوسعد بن سمعانى، از اين رو شايسته بود از آن با عنوان ذيل تاريخ مدينه السلام ياد شود. اين كتاب مشتمل بر شرح حال كسانى است كه پس از وفات سمعانى562ق. درگذشته و يا اينكه از قلم سمعانى افتاده‌اند. اين ذيل تا تاريخ 621ق. را در بردارد.

اهميت كتاب

اين كتاب به جهت آنكه به شرح حال شمار زيادى از رجال بغداد اعم از پادشاهان، وزيران، قضات، نقيبان، فقهاء مذاهب مختلف، محدثين، شعرا، اطباء و...پرداخته، در بين آثار مشابه كم نظير است، لذا از اهميت ويژهاى برخوردار است.

شايد يكى از دلايل عمده اهميت اين كتاب موقعيت نويسنده آن باشد، زيرا وى يكى از بزرگان انديشه و تفكر اسلامى است كه به صدق و امانت و ديانت شهره بوده است. او با اين ويژگى‌ها به شرح حال افراد و نيز وقايعى پرداخته كه خود از نزدیک شاهد آنها بوده و با آنها از نزدیک در ارتباط بوده است. همچنين اين كتاب، از جمله معدود آثارى است كه به وسيله آن مى‌توان به نقشه‌هاى شهر بغداد و نيز محله‌هاى آن، خيابان‌ها، بازارها، مقابر و مدارس و كاخ‌هاى آن در نيمه دوم قرن ششم و نيمه اول قرن هفتم هجرى آشنايى يافت.

ساختار

كتاب فاقد فصل‌بندى و تبويب است و مطالب آن تنها بر اساس حروف الفباى عربى تنظيم گرديده است.

شيوه مؤلف در بيان مطالب به اين نحو است كه كتاب را، از باب تيمن و تبرك به نام مبارک پيامبر اكرم(ص)، با نام كسانى كه به «محمد» نام دارند و پس از آنها كسانى كه «احمد» نام دارند، آغاز مى‌كند. در حرف «عين»، توجه ويژه‌اى به تسلسل اسامى خلفايى كه نامشان با اين حرف آغاز مى‌شود، نشان مى‌دهد. از اين رو ابتدا، به جهت قدردانى و احترام از خلفاى راشدين، ابتدا از عمر، سپس از عثمان و پس از آن از كسانى كه نامشان على است، ياد مى‌كند.

مؤلف در ذكر نام فرد مورد نظر و نيز نام پدر او، غالبا ترتيب تاريخ وفاتشان را مورد توجه قرار مى‌دهد. به عنوان مثال وى از كسى كه نام وى محمد و نام پدرش احمد است، به ترتيب تاريخ وفاتشان ياد كرده و در پايان اين قبيل اسامى، از كسانى كه تا پايان نگارش اين كتاب هنوز در قيد حيات بوده و وفات نكرده‌اند، ياد مى‌كند.

ابن دبيثى در شرح حال افرادى؛ همچون سمعانى و خطيب بغدادى روش اختصار و كوتاه‌نويسى را رعايت كرده است.

مؤلف ذيل نام افراد به ذكر حديث يا حكايت و يا سرودهاى از ايشان مى‌پردازد.

مؤلف در تراجم افراد، كنيه ايشان را در آخر اسم ذكر مى‌كند، پس از آن از شهرى كه فرد مورد نظر در آن مى‌زيسته و... ياد مى‌كند. سپس از زمان ورود فرد مورد نظر به بغداد، در صورتى كه بغدادى نبوده باشد، اساتيد و شيوخ وى و نيز دانش‌هايى كه به تدريس آنها پرداخته است، ياد مى‌كند. در پايان نيز از تاريخ ولادت يا وفات افراد و يا هم تاريخ ولادت و هم تاريخ وفات ايشان ياد مى‌كند.

گزارش محتوا

اين كتاب به شرح حال بغدادى الاصل‌ها و يا كسانى كه بعد از وفات ابن سمعانى در سال 562 ه.ق. تا سال 621 ه.ق، به بغداد وارد شده‌اند، مى‌پردازد. اين افراد را خلفا، وليعهدها، ارباب ولايات، نقيبان، قضات، فقها، راويان حديث، قرّاء، شعرا، صوفيان و غيره تشكيل مى‌دهند. لازم به ذكر است كه مؤلف در اين كتاب تنها به شرح حال كسانى مى‌پردازد كه از نظر سمعانى دور مانده و در كتاب وى از آنان ذكرى به ميان نيامده است.

ويژگى

از نقطه نظر جغرافيايى مهم‌ترين ويژگى اين كتاب آنست كه اين كتاب از معدود آثارى است كه از خلال آن مى‌توان به نقشه‌هاى بغداد، به عنوان مركز تمدن، سياست و دانش آن روزگار در جهان اسلام و نيز محلات و خيابان‌ها و غيره آگاهى يافت و بر اهل فن پوشيده نيست كه آشنايى با فنّ نقشه‌كشى جز از طريق ارتباط پيوسته با مهندسان و نقشه‌كشان ميسر نيست، چرا كه نقشه‌ها بر حسب تغيير اوضاع اجتماعى و اقتصادى شهرها، مرتب دستخوش تغيير و تحول مى‌شوند و اماكنى از بين رفته و مكان‌هاى ديگرى به جاى آنها احداث مى‌گردند و از اماكن قديمى اثرى جز در كتاب‌هاى تاريخى نمى‌توان يافت.

وضعيت كتاب

دو مجلد از اين كتاب، به كوشش دكتر بشّار عوّاد، معروف در فاصله ميان سال‌هاى 1974 تا 1979 م. در بغداد به چاپ رسيده و نسخه حاضر در برنامه به تحقيق وى در پنج جلد به همراه مقدمه‌اى مفصل در دو باب، كه هر باب خود مشتمل بر فصولى، منتشر شده است. محقق پاورقى‌هايى را به كتاب افزوده و در جلد پنجم فهرست‌هاى ذيل را درج نموده است:

فهرست مرتب شده، بر اساس ابتداى احاديث، فهرست اسامى افرادى كه به شرح حال آنها پرداخته شده به ترتيب حروف الفبا، فهرست إحالات، فهرست اماكن بغداد، فهرست اماكن و بقاع، فهرست كتاب‌هايى كه در متن كتاب از آنها نام برده شده است، فهرست اشعار، فهرست منابع و مآخذ مورد استفاده در تحقيق كتاب و فهرست مطالب كتاب.

منابع مقاله

1- پاكتچى، احمد، دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، ج 3، ص 488.

2- مقدمه محقق كتاب آقاى دكتر بشّار عوّاد معروف.