برهان‌های صدیقین: دویست‌وبیست برهان به شیوه صدیقین بر هستی خداوند

برهان‎های صدیقین: دویست و بیست برهان به شیوه صدیقین بر هستی خداوند
پدیدآوران	عشاقي اصفهاني، حسين (نويسنده)
عنوان‌های دیگر	دويست و بيست برهان به شيوه صديقيين بر هستي خداوند
ناشر	موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ايران
مکان نشر	ايران - تهران
چاپ	1
شابک	‎978-600-7009-17-8
موضوع	خدا - اثبات هستي شناختي الهيات هستي شناسي (فلسفه‌اسلامی)
تعداد جلد	1

برهان‎های صدیقین: دویست و بیست برهان به شیوه صدیقین بر هستی خداوند نوشته حسین عشاقی(معاصر)، کتابی است به زبان فارسی و با موضوع فلسفه، کلام و عرفان اسلامی. نویسنده در این اثر به ارائه 220 تقریر از تقریرات فلاسفه و عرفا از این برهان پرداخته است. نویسنده، انگیزه از تألیف این کتاب را دفاع از حق و مقابله با تلاش‌های افرادی می‎داند که باور به خدا را صرفاً یک گزاره احساسی و عاطفی می‎دانند و فارغ از اینکه خداوند، وجودِ حقیقی داشته باشد یا نه، صرفاً این اعتقاد را دارای سود عملی می‎دانند؛ بر طبق این باور، اعتقاد به وجود خداوند از یک حقیقت خارجی خبر نمی‎دهد بلکه صرفاً بیانگر حالت درونی فرد مانند شادی و غم است. وی ارائه برهان‌های عقلی بر وجود خدا به‌ویژه برهان صدیقین که بالاترین مرتبه در میان این براهین داراست را در مقابل این نظریه می‎بیند و ازاین‌رو در این کتاب به ارائه براهین عقلی فیلسوفان و عرفا بر وجود خدا اهتمام می‎ورزد.

ساختار

کتاب، دارای دو مقدمه (ویراست اول شامل دو بخش و ویراست دوم)، مباحث مقدماتی و محتوای مطالب در دو بخش اصلی(براهین فلسفی و براهین عرفانی) است (که بخش اول شامل سه گروه و هر گروه دارای چندین فصل است.) نویسنده در نگارش این اثر از تعدادی منبع فارسی و عربی بعلاوه دایرة‎المعارف پل ادوارد به زبان انگلیسی بهره برده که در انتهای کتاب به آن اشاره نموده است

گزارش محتوا

نویسنده برهان‎های صدیقین ارائه شده در کتاب را دارای ویژگی‎های زیر می‎داند: در هیچ‎یک از این براهین از مقدمات نظری استفاده نشده بلکه مقدماتش از بدیهیات اولیه و نهایتاً از بدیهیات ثانویه هستند «در 105 برهان، برهان‌ها در دسته‎های 15 تایی تقسیم شده‎اند که در هر دسته از آن‌ها وجود خداوند با دو تعریف اثبات شده یکی با مشهورترین تعریفش «واجب‌الوجود بالذات» و دیگر با یکی از تعریف‌های دیگر مثل «موجود نخستین»، «موجود ناب»، «موجود بالذات»، «موجود مستقل»، «موجود ازلی»، «موجود ابدی» و «موجود برترین»». این امر برای این بوده که برهان، علاوه بر در برگرفتن اصل هستی خداوند بر یکی از ویژگی‎‎های مذکور نیز دلالت کند. در بخش ارائه برهان‌های عرفانی [تقریرات عارفان از برهان صدیقین] علاوه بر اثبات اصل وجود خداوند، مساوقت وجود با وجوب ذاتی یعنی وحدت وجود شخصی هم اثبات می‎شود. تقریرات عرفا از این برهان در ا ین کتاب چیزی بیش از 50 برهان را به خود اختصاص داده است. چون فهم مطالب کتاب، مبتنی بر درک برخی اصطلاحات فلسفی و منطقی بوده، قبل از بیان مباحث اصلی و تقریرات برهان صدیقین، نویسنده در بخشی مقدماتی، به تبیین اصطلاحات منطقی و بیان و استدلال گزاره‎هایش اختصاص داده تا کتاب برای کسانی که آشنایی کافی با این اصطلاحات ندارند هم قابل استفاده باشد.

ادله اثبات وجود خدا را می‎توان به چند دسته تقسیم نمود؛ زیرا آنچه واسطه اثبات و سرمایه اولیه برای اذعان به وجود خدا است و با بحث پیرامون آن می‎توان هستی خدا را ثابت کرد از دو احتمال بیرون نیست، یا این واسطه حقیقتی است وجودی و یا حقیقتی است عدمی، اگر حقیقتی وجودی باشد، چنین حقیقتی یا با ذات خداوند اتحاد مصداقی دارد یا مصداقاً مغایر با ذات او است و اگر مغایر با ذات خداوند باشد یا او به وجود خارجی موجود است یا به وجود ذهنی؛ بنابراین ادله اثبات واجب عبارتند از: ادله‌ای که واسطه اثبات، حقیقتی عدمی است، مثل براهینی که می‎توانند بر محور نقیض واجب‌الوجود شکل گیرند، این برهان‌ها را می‎توان با عنوان براهین عدمی نام‌گذاری کرد... ادله‎ای که واسطه اثبات، حقیقتی است موجود به وجود خارجی و بیگانه با ذات خداوند، مثل برهان حرکت. ادله‎ای که واسطه اثبات، حقیقتی است موجود به وجود ذهنی و بیگانه با ذات خداوند مثل برهان وجودی آنسلم. ادله‎ای که واسطه اثبات حقیقتی است متحد المصداق با ذات خداوند که از آن‌ها با عنوان «برهان‌های صدیقین» یاد می‎کنند، این برهان‌ها هم دو دسته اصلی دارند، یکی برهان‌هایی که آشکارا به مساوقت وجود با وجود ذاتی و بالتبع با وحدت شخصی وجود منتهی می‎شوند و دیگر برهان‌هایی که آشکارا و با وضوح به چنین نتیجه‎ای منتهی نمی‎شوند نویسنده در این کتاب، دسته دوم را برهان‌های فلسفی صدیقین و دسته اول را برهان‌های عرفانی صدیقین می‎نامد. «برهان‌های صدیقین یکی از ابتکارات فیلسوفان و عرفای مسلمان است که با الهام از قرآن و روایات منقول از پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) به آن دست یافته‎اند. آیاتی نظیر «أَ وَ لَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلىٰ كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ» (فصلت: 53)؛ آیا کافی نیست که پروردگارت [با ظاهر کردن حقایق و دلایل] بر همه‌چیز گواه است [که تنها او آفریننده و بی‌نیاز است و غیر او مخلوق و ازهرجهت نیازمند به اوست.]؛ و روایاتی نظیر «یا من دل علی ذاته بذاته» منبع الهام نیرومندی بوده‎اند که بر مبنای آن عارفان و فیلسوفان اسلامی متوجه این نکته شوند که می‎توان برهان‎هایی بر هستی خداوند اقامه کرد که واسطه اثبات، نه واقعیتی بیگانه با خداوند، بلکه عین او است. پیگیری تاریخچه این بحث نشان می‎دهد که برای اولین بار فارابی به این نکته توجه نموده است» گام دوم را ابن‌سینا برداشت و سعی کرد در الاشارات و التنبیهات، این‌گونه برهانی را ارائه کند که البته مورد نقد ابن عربی و ملاصدرا واقع شد. گام‌های بعدی را عرفا، صدرالمتألهین و محقق سبزواری برداشتند و این امر را تحکیم کرده و به ثمر رساندند و در گام بعدی، فیلسوفان دوره اخیر به غنای علمی این براهین افزودند و آن را در تقریرات متفاوتی ارائه کردند تا جایی که میرزا مهدی آشتیانی 19 تقریر از آن را بر اساس مبانی گوناگون و مشرب‌های فلسفی متنوع، ارائه کرد.

نویسنده در مقدمه ویراست اول، آماری اجمالی از کارهای انجام شده در این کتاب ارائه می‎دهد؛ وی نکات کتاب در باب برهان‌های صدیقین را در دو بخش ذکر کرده است؛ در بخش اول به برهان‌هایی که دیگران در اثبات وجود خدا اقامه کرده‎اند پرداخته و در بخش دیگر، براهینی که به ذهن خودش رسیده را در مورد بخش اول، عمدتاًً به تأیید و تقویت و غنی‎سازی و حل اشکالات وارده بر برهان‌های دیگران پرداخته و مباحثی مانند اثبات موجودیت و اصالت حقیقت لابشرطی وجود، اثبات واقعیت‎گرایی و ابطال سفسطه با یک برهان، حل شبهات وارد بر برهان‌های «ابن ترکه»، «محقق خفری» و «آنسلم» و... را مطرح کرده است. در بخش دوم حدوداً 210 برهان [یا تقریر] از برهان صدیقین را ارائه کرده است.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در ابتدای کتاب ذکر شده است و فهرست منابع در انتهای آن. ویراست اول این کتاب شامل 216 برهان [یا تقریر] از برهان صدیقین بوده است که با عنوان «برهان‌های صدیقین، دویست و شانزده برهان به شیوه صدیقین بر هستی خداوند» در شهریور 1387 شمسی به دست نویسنده منتشر شده بوده که به دلیل عدم کیفیت مناسب چاپ و نیاز به انجام کارهای تحقیقی بیشتر، ویراست دوم آن با اندکی تغییر در عنوان، با انجام کارهای ذیل مجدداً چاپ شده است؛

1. عنوان نگاری مطالب مهم کتاب در مواردی که در ویراست اول دارای عنوان نبودند به هدف تسهیل دستیابی به بحث‌ها در جستجوی مطالب. (سعی در انتخاب این عناوین بر این بوده است که به تفاوت‌های بین براهین متشابه در آن اشاره شود)
2. نگارش فهرست تفصیلی با حجم بیش از 30 صفحه برای کتاب افزودن بخش اصطلاحات فلسفی و منطقی به ابتدای کتاب به هدف فایده‎رسانی و تسهیل خواندن کتاب برای کسانی که با این اصطلاحات آشنایی ندارند
3. افزودن چهار برهان بر محتوای مطالب کتاب و رساندن تعداد براهین در ویراست دوم از 216 به 220 برهان.
4. برخی تغییرات در عبارات نسبت به ویراست اول به جهت زیبایی عبارت یا تلخیص یا توضیح یا تجدید نظر در مطالب.

نویسنده در مقدمه ویراست دوم از عبدالحسین خسروپناه تشکر کرده است.

منابع مقاله

مقدمه‎های کتاب.