الفهرست (طوسی)

الفهرست

نام کتاب	الفهرست
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	طوسی، محمد بن حسن (نويسنده) بحر العلوم، محمد صادق (تصحيح و تعليق)
زبان	عربی
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏115‎‏ ‎‏/‎‏ط‎‏9‎‏ف‎‏9‎‏ ‎‏1300
موضوع	حدیث - علم الرجال - کتاب شناسی محدثان شیعه - فهرست‏ها نویسندگان شیعه - فهرست‏ها
ناشر	مکتبة المرتضوية
مکان نشر	نجف اشرف - عراق
سال نشر
کد اتوماسیون	1521

مولف

شيخ الطائفة، ابو جعفر محمد بن حسن بن على طوسى (385 - 460 هجرى)، از بزرگان شيعه در قرن پنجم هجرى.

موضوع

بيان اسامى مصنفين شيعه و كتابهايى كه در عالم تشيع نوشته شده و سند شيخ طوسى به آنها.

پيشينه تأليف

فهرست نويسى را مى‌توان يكى از بخشهاى علم رجال به حساب آورد ؛ چرا كه معمولا بيشترين حجم كتابهاى ذكر شده در فهرستها را كتب روايى تشكيل مى‌دهد و سند مؤلف كتاب به آنها در كنار نام هر يك ذكر مى‌شود.

از ميان پنج كتاب اصلى رجال سه كتاب، موضوعشان رجال و دو كتاب ديگر در موضوع فهرست مى‌باشند.

كتب رجال عبارتند از:

1. رجال كشى
2. رجال شيخ طوسى
3. رجال ابن غضائرى

و دو كتاب فهرست عبارتند از:

1. فهرست نجاشى با نام «فهرست اسماء مصنفي الشيعه» كه به رجال نجاشى نيز معروف است.
2. فهرست شيخ طوسى (كتاب حاضر)

البته اين پنج كتاب اولين كتابهاى نوشته شده در اين فن نيستند ؛ بلكه اولين متن‌هاى موجود در زمان ما مى‌باشند و الا چندين عنوان كتاب ديگر در قرنهاى اول و دوم و سوم هجرى تأليف شده كه متن هيچيك به دست ما نرسيده است.

اعتبار

اصول پنج گانۀ رجال معتبرترين منبع براى دستيابى به اطلاعات رجالى محسوب مى‌شوند و آنچه در اين كتب پيرامون شخصيتى آمده بهترين دليل بر وثاقت يا عدم وثاقت اوست.

بنا بر اين به استثناى رجال ابن غضائرى كه در صحت مطالب آن ترديدهايى شده، هيچ شبهه‌اى در سنديت منقولات كتب چهارگانۀ رجال وجود ندارد و اين بالاترين درجۀ اعتبارى است كه براى يك كتاب فرض مى‌شود.

نزديكى زمان نگارش اين كتب به عصر روات نيز بر اعتبار و ارزش منقولات آنها مى‌افزايد، چرا كه معمولا مستند به حس هستند نه حدس.

انگيزۀ نگارش

شيخ بزرگوار طوسى، در مقدمه فهرست علت اقدام خويش به نوشتن اين كتاب را چنين بيان مى‌كند:

«من ديدم عده‌اى از بزرگان اماميه كتبى به عنوان فهرست مصنفات و اصول تأليف شده در شيعه، نوشته‌اند ؛ اما هيچيك به طور كامل آنها را جمع آورى نكرده، بلكه هر كس تنها كتب كتابخانۀ خويش و آنچه اجازۀ روايتش را گرفته نقل كرده است.

در اين ميان تنها ابو الحسين احمد بن حسين (ابن غضائرى) چنين كارى كرده و دو كتاب نوشته، يكى شامل اسامى كتب و ديگرى اسامى اصول و متأسفانه اين دو كتاب را كسى استنساخ نكرده بود و بعد از مرگ ناگهانى ابن غضائرى، توسط بعضى از ورثۀ او از بين رفتند...»

از مؤلف

شيخ طوسى كه نزديك به 50 تأليف در رشته‌هاى مختلف دارد در موضوع رجال نيز سه كتاب مشهور دارد و در حقيقت، از اصول چهارگانۀ رجال كه معتبرترين كتب رجال مى‌باشند سه عنوان متعلق به شيخ الطائفه است.اين سه كتاب عبارتند از:

الفهرست، كتاب حاضر در برنامه، كه شيخ طوسى مؤلفين و سند خويش به آنها را ذكر كرده و در كنار آن، بعضى كتابهاى آنها و وثاقت و اعتبارشان را هم متذكر شده است.

۱-الأبواب، معروف به رجال شيخ طوسى، كه بر طبق طبقات اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله و ائمه عليهم السلام تنظيم شده و به علمايى كه هيچيك از ائمه را درك نكرده‌اند ختم شده است. اين كتاب كه پس از فهرست تأليف شده، هدفش ذكر نام روات بوده و قصد جدا كردن ممدوحين را از مذمومين ندارد. ۲-اختيار الرجال يا اختيار معرفة الرجال، اين كتاب مهذب كتاب «معرفة الناقلين» كشى است كه اصل آن از بين رفته و تنها راه دسترسى به مطالب آن كتاب، كه يكى از اصول چهارگانۀ رجال شيعه است همين كتاب مى‌باشد.

ويژگى‌ها

اين كتاب در رديف مهمترين منابع براى شناخت اعتبار راويان شيعه و از عمده‌ترين منابع است.

1. هدف اصلى از تأليف كتاب معرفى مؤلفين شيعه و كتب آنها است، لذا راويانى كه كتابى ننوشته‌اند نامشان در اين كتاب نيامده است.
2. در اين كتاب بعضى از مؤلفين شيعه ذكر نشده‌اند (مانند آنها كه شيخ طريقى به آنها ندارد).
3. در ضمن بيان شرح حال بعضى، جرح و تعديلى نسبت به برخى ديگر از روات ذكر شده، مانند:تضعيف كثير بن عياش قطّان در ترجمۀ زياد بن منذر (شماره 293).
4. شيخ طوسى عناوين مختلف هر راوى مانند: نام، لقب، كنيه‌ها و اختلافات پيرامون آنها را در موارد فراوانى تذكر داده است.
5. در جاى جاى فهرست، هنگام ذكر يك نام، تاريخ‌هايى مانند ولادت و وفات و...نيز آمده است.
6. تذكراتى مانند عرضۀ كتاب بر معصومين عليهم السلام و تصحيح كتاب توسط آنان و اعتماد اصحاب بر يك كتاب و يا روايات كسى مانند مراسيل ابن ابى عمير و...نيز از مطالب موجود در اين كتاب مى‌باشد.

دو نكتۀ مهم

۱- شيخ در برخى موارد مى‌گويد: «أخبرنا عدة من أصحابنا» و يا «جماعة من أصحابنا» و بعضى تصور كرده‌اند در اين موارد طريق شيخ مجهول است. جواب آن است كه چنين نيست ؛ زيرا كسى كه با كتاب فهرست مأنوس باشد مى‌داند شيخ عمدۀ نقلش در اين كتاب از 5 نفر است: شيخ مفيد - ابن غضائرى - ابن حاشر - ابن ابى جيد و ابن صلت اهوازى و از غير اينها در موارد كمى نقل كرده است و با تتبع در كتاب بدست مى‌آيد كه «عده» و «جماعت» معمولا شامل شيخ مفيد است و ديگران.بنا بر اين شبهه‌اى در وثاقت روايات كتاب وجود نخواهد داشت.

۲- شيخ، فهرست كتب اصحاب اماميه را نوشته است، بنابراين صِرف آمدن نام يك نفر در اين كتاب، دليل بر شيعه بودن اوست مگر آنجا كه تصريح به خلاف شده باشد.

پس آمدن نام افراد در اين كتاب يك مدح عام را از جانب شيخ شامل او مى‌كند (رجال نجاشى و فهرست منتجب الدين و معالم العلماء نيز اينچنين هستند).

ترتيب كتاب

كتاب «الفهرست» داراى چنين ترتيبى نبوده و براى دسترسى هر چه آسانتر به مطالب آن عده‌اى آن را مرتب نموده‌اند از جمله:

1. توسط شيخ على بن عبد الله مقشاعى بحرانى، متوفاى 1127 هجرى.
2. بوسيلۀ مولى عناية الله قهپايى، متوفاى بعد از 1126 هجرى.(ايشان متن كتاب را در مجمع الرجال خويش هم آورده است).
3. در سال 1005 هجرى به ترتيب الفبايى كامل در آمده كه ظاهرا چاپ حاضر نيز بر اساس اين ترتيب است.

شرح و تلخيص

كتاب شريف «الفهرست» توسط محقق حلى، ابو القاسم جعفر بن حسن بن يحيى، صاحب شرايع الإسلام (متوفاى 676 هجرى) تلخيص شده و نام كتابها و سندهاى شيخ به آنها را حذف كرده و تنها نام مصنفين را با خصوصياتشان باقى گذاشته است.ايشان كتاب را بر اساس حروف الفباء مرتب كرده است.

همچنين شيخ سليمان بن عبد الله بحرانى ماحوزى (متوفاى 1121 هجرى) كتاب را شرح كرده و نام آن را «معراج الكمال إلى معرفة الرجال» نهاده است.

تتمات

فهرست شيخ به جهت اهميت و اعتبارى كه داشته توسط برخى از بزرگان تكميل شده و تتمه‌اى بر آن نگاشته‌اند، از جمله:

1. شيخ منتجب الدين، متوفاى بعد از 585 هجرى كتاب فهرست خويش را به عنوان تتمه‌اى بر فهرست شيخ نوشته و در آن اسامى مؤلفين شيعه را از زمان شيخ طوسى تا عصر خويش آورده است.
2. معالم العلماء توسط ابن شهر آشوب مازندرانى (متوفاى 588 هجرى) تأليف شد و 300 مصنف را به فهرست شيخ اضافه نمود.

روايت كتاب

كتاب فهرست توسط شيخ طوسى براى فرزند فقيه و گرانقدرش، ابو على طوسى قراءت شد.ابو على نيز آن را براى ابن رطبۀ سوراوى قراءت نمود.وى نيز كتاب را براى ابو البركات عبداد قراءت كرد.

نسخۀ حاضر املاء ابوالبركات عبداد است كه در 16 جمادى الأولى سال 587 هجرى آن را املاء نموده است.

حجم كتاب

كتاب حاضر كه داراى ترتيب الفبايى است در مجموع 888 نفر از مؤلفين شيعه را نام برده است.البته به اين تعداد بايد كسانى كه در ضمن ترجمۀ ديگرى نام برده شده اند نيز اضافه شود كه در مجموع نزديك به 900 نفر مى‌شود.

نسخۀ كتاب

در اعتبار اصل كتاب هيچ شبهه‌اى نيست ؛ اما دو نكته پيرامون نسخه‌هاى كتاب قابل توجه است:

اول اينكه: در بين چند نسخۀ خطى موجود از كتاب يك نسخه تفاوت كلى و عمده‌اى با بقيۀ نسخه‌ها دارد.

ظاهرا مسئله چنين است كه شيخ طوسى ابتدا نسخه‌اى از كتاب نوشته و زمانيكه براى بار دوم كتاب را مى‌نگاشته تغييراتى در آن داده است و احتمالا عده‌اى، از همان نسخۀ اول استنساخ كرده‌اند.

از قرائن پيداست نسخۀ تنها، ابتدا نوشته شده و بقيۀ نسخه‌ها از نسخۀ دوم شيخ مى‌باشند.مثلا در نسخۀ اول (تنها) پس از ذكر نام سيد مرتضى دعا براى طول عمرش شده (طول الله عمره و عضد الإسلام و أهله ببقائه و امتداد أيامه)، و در بقيۀ نسخه‌ها (رضى الله عنه) آمده و تاريخ وفات او نيز ذكر شده است.

دوم اينكه: از كتاب دو نسخۀ چاپى متفاوت در دست است.يكى چاپ نجف اشرف از سال 1356 هجرى و ديگرى چاپ هند مربوط به سال 1271 هجرى.

در چاپ نجف ترتيب اصلى كتاب حفظ شده و داراى اشكالات كمى است، اما در چاپ هند ترتيب كتاب را به صورت الفبايى درآورده‌اند و متأسفانه در آن تصرفاتى كرده‌اند كه كتاب از اعتبار و ارزش افتاده است.بنا بر اين چاپ نجف معتبرتر بوده و داراى ارزش بيشترى است.

وابسته‌ها

• الفهرست (ابن ندیم) اثر ابن ندیم، محمد بن اسحاق

• معالم العلماء في فهرست کتب الشیعة و أسماء المصنفین منهم قدیما و حدیثا (تتمة کتاب الفهرست للشیخ أبي جعفر الطوسي) اثر ابو جعفر محمد بن على بن شهرآشوب مازندرانى

• الفهرست (منتجب‌الدين) اثر منتجب الدین، علی بن عبیدالله

• فهرست اسماء مصنفی الشیعه اثر احمد بن علی نجاشی

پیوندها

مطالعه کتاب الفهرست در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور