دقائق العلاج

دقائق العلاج
پدیدآوران	ضیاء ابراهیمی، عیسی (مترجم) ک‍رم‍ان‍ی‌، م‍ح‍م‍دک‍ری‍م‌ ب‍ن‌ اب‍راه‍ی‍م‌ (نويسنده)
ناشر	[بی نا]
مکان نشر	[بی جا] -
سال نشر	1362 ش
چاپ	1
موضوع	پزشکی اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14 پزشکی سنتی دارو شناسی - متون قدیمی تا قرن 14
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏R‎‏ ‎‏128‎‏/‎‏3‎‏ ‎‏/‎‏ک‎‏4‎‏د‎‏7*

دقايق العلاج ترجمه فارسى اين كتاب به قلم عيسى ضياء ابراهيمى است. دقايق العلاج از نگاشته‌هاى طبى حاج محمد كريم خان کرمانى (از مشايخ و بزرگان فرقه شيخيه) است، كه به زبان عربى به نگارش درآمده است. مؤلف انگيزه‌اش را از نگارش اين اثر چنين بيان نموده است: «پس از آن كه كتاب حقائق الطب را نوشتم دوست داشتم در تكميل آن كتابى بنويسم كه به جاى جلد دوم و در عمل موافق قوانين مذكور در آن باشد، چه آن كتاب را به صورتى نوشته‌ام كه قبل از من كسى بدان‌گونه ننوشته است و در آن كليات علم طب و اصول آن را به صورتى كه مطابق عالم كبير و وسيط و از هر جهت موافق اخبار آل محمد(ص) باشد نوشته‌ام و بر هر عاقل بصيرى خطاى هر كس كه از آن تخلف كند و به راه ديگرى برود آشكار است.»

كتاب دقايق به غير از آخرين باب مقاله پنجم بين سال‌هاى 1264ق و 1267ق نوشته شده است. تاريخ آغاز كار تأليف آن به تحقيق معلوم نيست، اما با توجه به مقدمه آن مسلماً پس از اتمام كتاب حقايق الطب مى‌باشد كه اين كتاب در تاريخ 1264ق به اتمام رسيده است.

ساختار

كتاب در يك مقدمه و پنح مقاله به رشته تحرير درآمده است. مقدمه در ذكر بعض كليات علمى و عملى، مقاله نخست در درمان‌هاى عام، مقاله دوم در درمان‌هاى خاص، مقاله سوم درباره ساختن داروها، مقاله چهارم در ساختن مركبات و مقاله پنجم در پاره‌اى از نوادر است. با اين توضيح كه مؤلف در اين مقاله به مسائل مختلفى از قبيل درمان‌هاى روايت شده از اهل‌بيت(ع) و دستور به كار بردن بعضى داروها و نيز مفردات پزشکى و غيره پرداخته است.

گزارش محتوا

ويژگى كتاب دقايق العلاج نسبت به ساير كتب طب قديم در اين است كه بر اساس آيات قرآن و اخبار اهل عصمت(ع) نوشته شده است و در عين حال آلوده به تقليد كوركورانه از مؤلفين سابق اعم از يونانى و ايرانى نيست.

كتاب حاضر شامل مسائل كلى عملى يعنى تشخيص و درمان بيمارى‌ها و داروهاى مختلف و طرز تهيه آنها است، به اين معنى كه مؤلف مسائل پزشکى عملى و نيز داروسازى را گردآورى نموده است.

نكته قابل ذكر اين است كه مؤلف در موارد بسيارى به اين مسأله اشاره كرده كه يك درمان يا يك دارو به‌وسيله خود وى شخصاً و يا درباره يكى از نزدیک انشان به آزمايش رسيده است. به‌خصوص بايد توجه داشت كه او در همه مسائل علمى و عملى اعم از پزشکى، فيزيكى، كيميا (شيمى) و مانند آن براى تجربه ارزش بسيار زيادى قائل بوده و چه در اين كتاب و چه در ساير كتب خود به اين مسأله اشاره نموده است؛ مثلاً در خاتمه كتاب مرآت الحكمة به عنوان نصيحت پس از سفارش درباره رجوع به قرآن و سنت و اخبار اهل‌بيت(ع) و نيز فراگيرى علم از استاد راهنمايى كه دلش به نور علم آل محمد(ص) روشن باشد چنين نگاشته: «اما آن ميزان خارجى كه آن را با چشمت مى‌بينى و با دستت عمل مى‌كنى و درستى يا نادرستى كار را عيناً به چشم خودت آشكارا مى‌بينى دانش است الهى و نبوى و علوى و هرمسى، زيرا آنچه را كه پنهان است مشاهده مى‌كنى و از آنچه پوشيده است پرده بر مى‌دارى و حقائق بدون آن كه شكى در آن باشد مجسم مى‌گردد.»

و نيز در خود كتاب دقائق العلاج مكرراً سفارش نموده كه سعى پزشک بايد بر اين باشد كه بر آزمايش‌هاى پيشين خود و يا كسان قابل اعتمادى كه مطلبى را آزموده‌اند تكيه كند و فقط به مطالعه آثار گذشته قناعت ننمايد.

به هر حال آن‌طور كه از كتاب و بعض كتب ديگر مؤلف برمى‌آيد اين است كه او شخصاً به انجام آزمايش‌هاى شيميائى مى‌پرداخته و گاه وسائل لازم را نيز به دست خود مى‌ساخته است.

اما مسأله‌اى كه اين كتاب را از همه كتاب‌هاى همانندش ممتاز مى‌سازد استدلالات عقلى متكى بر قرآن و اخبار اهل‌بيت(ع) اجمعين است و به‌علاوه مؤلف مسائل تازه‌اى را مطرح ساخته كه مهم‌ترين آنها بحث درباره اين فرضيه است كه اخلاطى سبب ايجاد بيمارى هستند داراى روح بوده و زنده‌اند و حتى بعضى داراى روح حيوانى و پاره‌اى داراى روح گياهى و يا جمادى هستند و اين موضوع را در باب سيزدهم از مقاله دوم در ضمن تحقيق راجع به مالاريا و تب نوبه و نيز در فصل نوزدهم باب چهارم از مقاله پنجم و همچنين در كتاب رجوم الشياطين كه پس از دقايق العلاج تأليف گرديده مورد بحث قرار داده است.

وضعيت كتاب

كتاب در دو جلد منتشر شده است. مترجم علاوه بر ترجمه متن كتاب بر هر جلد، مقدمه مبسوط جداگانه‌اى نوشته است. علاوه بر اين در انتهاى جلد دوم فهرست نام داروهايى كه در متن كتاب يا ترجمه آمده بر اساس حروف الفبا مرتب نموده و نام علمى آن نيز بيان كرده است.

همچنين فهرستى براى بيمارى‌ها تنظيم شده و شماره صفحه‌اى از كتاب كه حاوى بيمارى و داروى مرتبط به آن است درج شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن كتاب