تبصرة العوام في معرفة مقالات الأنام

تبصرة العوام في معرفة مقالات الأنام
پدیدآوران	اقبال آشتیانی، عباس (مصحح) علم‌الهدی، مرتضی بن داعی (نويسنده)
ناشر	اساطير
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1364 ش
چاپ	2
موضوع	اسلام - فرقه‎ها اهل سنت - دفاعیه‎ها و ردیه‎ها شیعه - دفاعیه‎ها و ردیه‎ها شیعه امامیه - عقاید نثر فارسی - قرن 6ق.
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏236‎‏ ‎‏/‎‏ع‎‏8‎‏ت‎‏2‎‏

تبصرة العوام في معرفة مقالات الأنام، كتابى قديمى، به زبان فارسى دربارۀ اديان و مذاهب است. اين كتاب به توضيح گفته‌ها و نظريات براى عامۀ مردم مى‌پردازد. اين كتاب دومين كتابى است كه به زبان فارسى در موضوع ملل و نحل و شرح مقالات و آراء و ديانات از قبل از استيلاى مغول برجاى مانده است.

ساختار و گزارش محتوا

تبصرة العوام در 26 باب تنظيم شده است. در باب‌هاى اول تا سوم، به ذكر اديان پرداخته و نظريات و گفته‌هاى فلاسفه، مجوس، جهودان، ترسايان و صابيان را نقل مى‌كند. مؤلف دربارۀ مجوس بيشتر به اساطير ايران نظر دارد. وى در بيان فرق اسلامى، بنابر حديث افتراق، تعداد فرقه‌ها را 73 فرقه مى‌داند؛ اما معتقد است كه در اصل همۀ فرقه‌ها شاخه‌هاى دو فرقۀ اهل سنت و شيعه‌اند كه دشمنان هر يك آن‌ها را به ترتيب نواصب و روافض خوانده‌اند.

مؤلف پس از طرح مسأله جانشينى پيامبر اكرم(ص) و ردّ نظر اهل سنت در فصول بعدى به ذكر فرقه‌هاى خوارج، معتزله، مشبّهه و مجسّمه و اصحاب تناسخ مى‌پردازد.مؤلف مذاهب فقهى اهل سنت را در فصل مشبهه طرح مى‌كند و آنها را در تقسيم‌بندى نه چندان مرتبى هفت فرقه برمى‌شمارد. وى همچنين گزارشى نسبتا مفصل از عقايد اشعرى ارائه مى‌نمايد.

مؤلف در باب شانزدهم به فرقه‌هاى صوفيه نظر دارد و آنها را شش فرقه مى‌داند و جالب آن كه حلاج را ساحر مى‌خواند. در باب بعد، به طعن، اقوال بزرگان تصوف را از رسالۀ قشيريه نقل مى‌كند. به نظر وى، صوفيان همه از اهل سنت‌اند و اين دليل محكمى بر محكوميت آنها است.

در باب‌هاى بعدى به قومى كه مدعى اهل سنت و جماعت بوده‌اند، تعريض دارد، از جمله به عبدالقاهر بغدادى كه در الفرق بين الفرق خود را ناجى مى‌داند.

در ادامه مؤلف به مسائل ديگرى؛ از جمله فرقه‌هاى شيعى، ناجى بودن اثناعشريه، احاديثى در شأن اهل بيت، عقايد اثناعشريه، حكايت فدك و فضايح بنى اميه پرداخته است.

وى شيعه را به 4 فرقه تقسيم مى‌كند كه تا زمان وى باقى بوده‌اند: اماميان، زيديان، اسماعيليان، نصيريان و فرقۀ اخير را نيز به هفده فرقۀ كوچك‌تر تقسيم مى‌كند و مى‌نويسد كه اين قوم را در هر جا با نامى مى‌خوانند: در اصفهان خرّميه، در قزوين و رى مزدكى و سنبادى، در ماهين محمّره، در آذربايجان قوليه و در ماوراءالنهر مغان.

اين اثر از آن جهت داراى اهميت است كه قديمى‌ترين كتاب شيعى فارسى در موضوع اديان و مذاهب است. در ميان اهل سنت قبل از آن كتابى به نام «بيان الأديان» در همين موضوع نگارش يافته بود. البته تبصرة العوام از جهت سلاست و فصاحت در حدّ بيان الاديان نيست؛ ولى به جهت تفصيل مطالب و گستردگى و جامعيت مهم‌تر از آن است.

از ويژگى‌هاى برجستۀ اين اثر، اطلاعات گسترده و باريك‌بينى و دسترسى به منابع فراوان دست اول و سعۀ مشرب مؤلف است؛ مثلا مؤلف در وجه تسميۀ فرقه‌ها، به معناى ممدوح و نيز معناى مذموم آنها-كه بيشتر دستاويز دشمنان هر فرقه است -اشاره مى‌كند و يا در ابتداى بحث از فرقه‌هاى منسوب به اسلام، به دقت معناى متفاوت دين و ايمان و اسلام را ذكر مى‌كند و ميان اسلام و استسلام تمايز قائل مى‌شود.

اين كتاب از اين جهت نيز داراى اهميت است كه نشان‌دهندۀ الگوى دينى ايران عصر سلجوقى است و اطلاعات خوبى از توزيع جغرافيايى مراكز مذهبى آن عصر به دست مى‌دهد. البته ناگفته نماند كه برخى گزارش‌هاى تاريخى وى نيز از خطابه دور نيست.

نسخه شناسى

نسخۀ خطى كتابخانۀ شهر لاهور هند، تاريخ كتابت 1233ق در بنارس.

نسخۀ خطى كتابخانۀ مركزى دانشگاه تهران.

نسخۀ خطى دانشگاه لس‌آنجلس، تاريخ كتابت 14 ذى قعده 1010ق.

نسخۀ خطى كتابخانۀ آيت‌اللّه گلپايگانى، قم.

اين كتاب دوبار در تهران به ضميمۀ كتاب قصص العلماء ميرزا محمد تنكابنى چاپ شده است. يك بار در سال 1309 و بار ديگر در سال 1313ق؛ ولى گويا اولين چاپى كه از اين كتاب شده، چاپى است كه در لاهور هند به سال 1296ق به عمل آمده است.اين چاپ در حاشيۀ كتاب معارف الفرقة الناجية و النّارية تأليف سيد ابوالقاسم لاهورى صورت گرفته است.

نسخه حاضر در برنامه به تصحيح مرحوم عباس اقبال در قطع وزيرى با جلد گالينگور در 295 صفحه براى بار دوم در سال 1364ش توسط «شركت انتشارات اساطير» تهران، منتشر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه مصحح، دكتر عباس اقبال.
2. دانشنامه جهان اسلام، ج، ص435 - 437، مدخل: تبصرة العوام.
3. بانک اطلاعات نسخ خطی