التبيان في تفسير غريب القرآن

التبیان في تفسیر غریب القرآن
پدیدآوران	محمد، ضاحی عبدالباقی (محقق) ابن‌هائم، احمد بن محمد (نويسنده)
ناشر	دار الغرب الإسلامي
مکان نشر	بیروت - لبنان
سال نشر	2003 م
چاپ	1
موضوع	غریب القرآن قرآن - واژه‌نامه‎ها
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏82‎‏/‎‏3‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏ت‎‏2
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

التبيان في تفسير غريب القرآن تأليف احمد بن محمد بن عماد مشهور به ابن هائم (متوفى 815ق) تفسيرى بر مفردات و كلمات غريب قرآن است. اين كتاب كه در يك جلد به زبان عربى نگارش شده را مى‌توان حاشيه‌اى بر كتاب غريب القرآن سجستانى، محسوب داشت. ابن هائم كتاب سجستانى را مبناى كار خود قرار داده است. سجستانى در ترتيب الفاظ به شكل خارجى كلمه نظر داشته است و ريشه و اصل آن را در ترتيب، دخالت نداده است.بنابراين كلماتى مانند «تدهن» در حرف «ت» و «يدهنون» در حرف «ى» قرار مى‌گيرند و حال آنكه بايد هر دو در «دهن»، يعنى حرف «د» قرار گيرند. اين اشكال و نواقص ديگر، ابن هائم را بر آن داشت تا جهت تكميل و تنظيم كتاب سجستانى همت گمارد. وى با جمع متفرقات غريب قرآن (مانند مثال بالا) در يك فصل و اضافه نمودن موارد به‌جا مانده، در واقع اثر جديدى ارائه داده است.

التبيان ابن هائم نه بر اساس ترتيب حروف هجايى (آخر كلمه يا اول كلمه) همانند ابوبكر رازى در مختار صحاح و سجستانى، بلكه به ترتيب آيات قرآن، نظم يافته است؛ همانند: مجاز القرآن ابوعبيده و غريب القرآن ابن قتيبة. با اين وصف در برخى موارد، الفاظ را در جاى خود تفسير نكرده است؛ مانند: كلمه «العرش» در آيه 100 سوره يوسف.

از آنجا كه مبناى ابن هائم كتاب سجستانى بوده است، ناچار از نقل عبارات وى مى‌باشد. وى در نقل آنها تغييراتى از قبيل اضافه نمودن، كم كردن، مقدم و مؤخر داشتن و تصرف در عبارت دارد؛ البته تغييرى كه به معنى خللى وارد نمى‌آورد؛ مانند: لفظ «استوقد» در آيه 17 سوره بقره.

در برخى موارد نيز بخشى از متن تفسيرى سجستانى را حذف مى‌نمايد و متعرض آن نمى‌گردد؛ مانند: لفظ «صفراء فاقع لونها» در سوره بقره آيه 69.

نكته قابل توجه اينكه، ابن هائم در برخى موارد از موضوع كتاب (تفسير الفاظ غريب قرآن) خارج شده و به معناى تفسيرى مى‌پردازد.

ابن هائم بعد از مقدمه‌اى كوتاه كه در آن دليل انتخاب «غريب القرآن» سجستانى و روش كار خود را توضيح مى‌دهد، با تفسير سوره حمد آغاز كرده است، كلمه به كلمه الفاظ غريب قرآن را با شماره مسلسل مختص هر سوره و رقم آيه مورد نظر، ثبت كرده، تفسير مى‌نمايد.

ابن هائم در تاريخ 24 شوال 808ق در مسجد الاقصى، التبيان را به اتمام رسانده است.

روش تحقيق

تحقيق اين اثر توسط دكتر ضاحى عبدالباقى محمد با همكارى استاد ابراهيم بحيرى، انجام گرفته است. محقق بر اساس نسخه خطى كه كتابت آن توسط خطاط معروف على بن عاشور در تاريخ 8 ذى‌الحجة 1130ق به اتمام رسيده، كار خود را تنظيم نموده است. ايشان ابتدا نسخه خطى را طبق شيوه املايى رايج امروز از جهت جمله‌بندى، و ويراستارى مرتب نموده، سپس كلمه را با ارقام مسلسل، همراه با شماره آيه درون علامت قرآنى قرار داده است.

بعد از آن كليه كلمات و فرازهاى قرآنى را به ترتيبى كه در متن آمده، تنظيم نموده است. امثال، شواهد شعرى و روايات را سعى نموده همانگونه كه هست، بياورد.

فهرست‌هاى فنى كاملى را در زمينه‌هاى مختلف تنظيم و ارائه داده است كه به قرار ذيل مى‌باشند:

1-فهرست آيات قرآنى، 2-احاديث نبوى، 3-شعر و رجز، 4-الفاظ غريبه‌اى كه تفسير شده‌اند، 5-لغات و زبانها، 6-اعلام، 7-مراجع، 8-اسامى كتب، 9-فهرست مطالب.

محقق مقدمه‌اى در شرح حال ابن هائم سجستانى و شيوه كار آنها و خود ارائه داده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن كتاب.
2. دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، زير نظر كاظم موسوى بجنوردى، تهران، 1368، ج 5، صفحه 97.