معجم الصحابة

معجم الصحابة
پدیدآوران	قوتلای، خلیل ابراهیم (محقق) ابن قانع بغدادی، عبدالباقی (نويسنده)
ناشر	دار الفکر
مکان نشر	بیروت - لبنان
سال نشر	1424 ق یا 2004 م
چاپ	1
موضوع	صحابه صحابه - احادیث
زبان	عربی
تعداد جلد	15
کد کنگره	‏‎‏BP‎‏ ‎‏28‎‏/‎‏6‎‏ ‎‏/‎‏ب‎‏7‎‏م‎‏6‎‏*
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

«معجم الصحابة»، اثر عبدالباقى بن قانع بغدادى با تحقيق خليل ابراهيم قوتلاى، كتابى است به زبان عربى در معرفى صحابه پيامبر اكرم(ص).

ساختار

كتاب در پانزده جلد منتشر شده و داراى مقدمه‌اى مفصل به قلم محقق است و تبويب آن بر اساس حروف الفبا صورت گرفته است.

گزارش محتوا

پيرامون محتواى اين كتاب، توجه به نكات زير مفيد است:

1. محقق در بررسى صحت انتساب اين كتاب به ابن قانع نوشته است: برخى در نسبت اين كتاب به ابن قانع ترديد كرده‌اند، اما دلايل چندى در دست است كه صحت انتساب كتاب حاضر را به ابن قانع اثبات مى‌كند كه از آن جمله‌اند:

الف)- مشايخ ابن قانع كه در معجم الصحابة از آنها نام برده شده، همان‌هايى هستند كه در كتب تراجم از آنها به‌عنوان مشايخ وى نام برده شده است.

ب)- در بسيارى از منابع مهمى كه درباره صحابه نگاشته شده، احاديثى از ابن قانع روايت شده كه عين همان‌ها در معجم الصحابة موجود است؛ به‌عنوان نمونه در «أسد الغابة» ابن اثير، «دلائل النبوة» بيهقى و... چنين رواياتى وجود دارد.

ج)- سند دو نسخه خطى كه از كتاب موجود است، صحت انتساب اين كتاب به ابن قانع را تأييد مى‌كند؛ چراكه رجال موجود در اين دو نسخه به ابن قانع متصل مى‌شوند و كتاب را از وى روايت مى‌كنند (ر.ک: مقدمه محقق، ص79-80).

2. اين كتاب مهم‌ترين اثر ابن قانع است كه در آن اصحاب پيامبر را برشمرده و از هريك حديثى مسند آورده است. مؤلف تنها به معرفى افراد و نه شرح حال تفصيلى افراد، بر اساس ترتيب حروف الفبا پرداخته و به هريك از حروف، بابى ويژه اختصاص داده است. بدين ترتيب ذيل حرف «الف» مثلا، از صحابى‌اى نام برده و در صورتى كه از شهرت برخوردار باشد، نسب وى را به‌تفصيل بازگو مى‌كند؛ پس از آن به نقل حديث يا احاديثى مسند كه صحابى مذكور در سلسله سند آن قرار گرفته مى‌پردازد؛ پس از آن به سراغ صحابى ديگر رفته و به همين روش عمل مى‌كند. لازم به ذكر است كه ترتيب الفبايى در حرف دوم و سوم اسامى صحابه رعايت نشده و تنها ملاك مقدم داشتن نام يك صحابى بر صحابى ديگر، شهرت وى نسبت به ديگرى بوده است (ر.ک: همان، ص83-85).

3. مؤلف در شرح حال صحابه، نكات چندانى را مطرح نمى‌كند، بلكه تنها به ذكر نسب ايشان بسنده كرده و درصورتى‌كه فرد مورد نظر به لقب يا صفت و ويژگى‌اى نيز مشهور باشد، به‌نحوى كه گريزى از اشاره به آن در معرفى وى نباشد، از آن نيز ياد مى‌كند (ر.ک: همان).

4. ابن قانع در اين كتاب به معرفى هر كسى كه به صحابى بودن وى ضمن حديثى تصريح شده يا قرينه‌اى دال بر صحابى بودن وى وجود دارد، پرداخته است. بنابراين ممكن است بسيارى از افراد كه در اين كتاب از آنها به‌عنوان صحابى ياد شده، از ديدگاه جمهور علماى اين علم صحابى محسوب نگردند (ر.ک: همان).

5. معجم الصحابة، از نظر حديثى و فقهى و تاريخى اثرى ارزنده بشمار مى‌رود و از ويژگى‌هاى ذيل برخوردار است:

الف)- اين اثر نسبت به بسيارى از آثار ديگر كه در موضوع صحابه‌نگارى به نگارش درآمده‌اند، از قدمت بيشترى برخوردار است و جزء كتب مرجع در اين موضوع به حساب مى‌آيد.

ب)- مؤلف اين اثر، خود جزء محدثين بزرگ و مشهور اواخر قرن سوم و اوائل قرن چهارم هجرى است.

ج)- شمار زيادى از روايات كه در اين كتاب آمده، منحصربه‌فرد است و در ديگر آثار از آنها نشانى نمى‌توان يافت.

د)- مؤلف به نقل احاديثى مى‌پردازد كه در آنها به مصاحبت راوى با پيامبر يا اينكه وى لااقل حضرتش را رؤيت كرده، تصريح شده است و پيداست كه اين‌گونه تصريح، درصورتى‌كه صحت صدور روايت از صحابى يا تابعى اثبات گردد، از اهميت ويژه‌اى در علم رجال برخوردار است.

ه)- مؤلف ذيل نام هر فرد، به نقل حديث يا احاديثى كه توسط وى از پيامبر با سند متصل، روايت شده مى‌پردازد.

و)- مؤلف به معرفى برخى صحابه كه هيچ نام و نشانى از آنان در صحابه‌نگارى‌هاى قبل از معجم حاضر وجود ندارد، پرداخته و بسيارى از علماى اين علم به نقل وى اطمينان كرده و وى را در اين خصوص متهم نساخته‌اند؛ از جمله افرادى كه تنها ابن قانع به معرفى آنها پرداخته مى‌توان به اثوب بن عتبه، اوس مزنى، جبر اعرابى، حارث بن خزرج انصارى، رجاء غنوى و... اشاره كرد (ر.ک: همان، ص95-96).

وضعيت كتاب

كتاب حاضر، مشتمل بر پاورقى‌هايى (حواشى) مبسوط به قلم محقق است كه در واقع بيشترين حجم كتاب را به خود اختصاص داده است. محقق در اين حواشى به كارهايى از قبيل شماره‌گذارى مسلسل احاديث، شرح مفرداتى كه در حديث وارد شده، اما به جهت غرابت لفظ، براى خواننده مفهوم نيست، بيان احكام و فوايدى كه از احاديث كتاب قابل استنباط است، پرداخته است. از همه مهم‌تر، وى برخلاف مؤلف كه در معرفى صحابى تنها به يادكرد نام و نسب وى و نيز نمونه‌اى از احاديثى كه نقل كرده، بسنده كرده، به بيان شرح حال صحابى مورد نظر، ولو به‌صورت مختصر پرداخته است. وى در اين قسمت علاوه بر ذكر ويژگى‌هايى كه صحابى مورد نظر بدانها متصف بوده، از وظايفى كه عهده‌دار گشته و نيز از مناقب و فضائل وى ياد مى‌كند و در پايان منابع و مصادرى را كه از آنها در تهيه اين شرح حال‌ها استفاده كرده است، معرفى مى‌كند.

منابع مقاله

مقدمه و متن كتاب.