الحدود (ابن سینا)

الحدود

نام کتاب	الحدود
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (نويسنده)
زبان	عربی
کد کنگره
موضوع
ناشر	الهیئة المصریة العامة للکتاب
مکان نشر	قاهره - مصر
سال نشر	1989 م
کد اتوماسیون	1895

معرفى اجمالى

«الحدود» يا تعريفات، تأليف ابن سينا، از جمله رساله‌هاى اوليه وى به زبان عربى است. ابن سينا اين رساله را همان گونه كه در مقدمه‌اش تصريح كرده به خواهش يكى از دوستان به رشته تحرير كشيده و در آن به تعريف مسائل طبيعى و فلسفى و علمى پرداخته و براى هركدام به‌اختصار، حدودى را بيان كرده است.

ساختار

كتاب، مشتمل بر مقدمه محقق، مقدمه ابن سينا و 73 تعريف است كه از آن جمله‌اند: حد عقل، نفس، صورت، هيولى، موضوع، ماده، عنصر و...

گزارش محتوا

محقق كتاب در مقدمه‌اش مقدم بودن زمان تأليف كتاب حدود بر كتاب شفاء و نجات (خلاصه كتاب شفاء) را مورد بررسى قرار داده است و با ذكر قرائنى به اين نتيجه رسيده است كه منطقى نيست كه اين رساله بعد از شفاء نوشته شده باشد؛ چراكه اگر شاگردانش به محتواى شفا در موضوع حدود مطلع بودند، پس از او تفسير و توضيح حدود را طلب نمى‌كردند و بر اين كار اصرار نمى‌ورزيدند (ر.ك: مقدمه محقق، ص63-61).

محقق در قسمت ديگرى از مقدمه به تبيين شيوه نگارش رساله پرداخته است. وى ابتدا به اين نكته اشاره كرده كه ابن سينا در همه تأليفات فلسفى‌اش شيوه واحدى را اعمال نكرده است. كتب اوليه او دشوارتر از كتب متأخر او هستند و كتبى كه در اواخر حياتش تأليف كرده بهتر از كتبى است كه در اوائل آن نوشته است؛ همچنين رساله‌هاى كوتاه او بهتر از كتب مفصل اوست. به همين دليل كتاب اشارات و تنبيهات به جهت اسلوب بر همه تأليفات او برترى دارد؛ چراكه از كتب متأخر اوست. همچنين كتاب نجات اسلوبى بهتر از كتاب شفا دارد و اين دو از كتب پيش از خود نيكوترند؛ بنابراين رساله حدود به شيوه گذشته او در آثار مفصلش نوشته شده است، نه به شيوه واضح در اشارات و تنبيهات (ر.ك: همان، ص66).

وى تصريح مى‌كند كه در اين رساله، دو اصطلاح منطقى، 68 اصطلاح طبيعى و سه اصطلاح مابعدالطبيعى تعريف شده و در مجموع 73 اصطلاح تعريف شده است (ر.ك: همان، ص67) (البته بايد توجه داشت كه اصطلاح «اعتماد» و اصطلاح «ميل» با هم تعريف شده‌اند).

از جمله رساله‌هاى نوشته‌شده در اين موضوع، رساله‌اى از ابويوسف يعقوب كندى با عنوان «رسالة الكندي في حدود الأشياء و رسومها» است (ر.ك: آرام، احمد، ص11-1). رساله حدود ابن سينا شبيه به رساله كندى در حدود اشياء است؛ با اين توضيح كه رساله كندى 36 مصطلح بيش از رساله ابن سينا دارد. رساله ابن سينا با مقدمه‌اى كه در آن تحصيل و به‌دست آوردن حدود و رسوم را توضيح داده بر رساله كندى برترى دارد؛ يعنى در رساله حدود ابن سينا نسبت به تأليف كندى كه از توضيح روش تحصيل حدود و رسوم خالى است، تكامل واضحى صورت گرفته است (ر.ك: مقدمه محقق، ص67).

ابن سينا در اين رساله از ارسطو تبعيت كرده است؛ وى معتقد است كه تحقيق حد به‌واسطه تعريف به ماهيت تمام مى‌شود، اما تعريف به لوازم و لواحق حد حقيقى به دست نمى‌دهد و به ماهيت شيء نمى‌رسد و تنها در نهايت جز رسم نيست (رك: همان، ص68).

ابن سينا نخست مقدمه‌اى بر كتاب خود آورده و در آنجا ابتدا به انگيزه خود از تأليف چنين رساله‌اى اشاره نموده و سپس اقدام به بيان تقسيمات حدود مى‌كند. اين مقدمه را كه در آن طريق چگونگى به دست آوردن حدود و رسوم را توضيح داده است، مى‌توان از ويژگى‌هاى رساله حاضر برشمرد (ر.ك: مقدمه، ص239-231).

بعد از بيان مقدمه، تنها فصل رساله كه «حدود و رسوم» نام دارد شروع شده و در آن برخى حدود مطرح گرديده است. نخست در مورد بارى تعالى مى‌گويد: «الله، نه حد دارد و نه رسم؛ چراكه او را جنس و فصل و تركيب و عوارض نيست، ولى در مورد او قولى وجود دارد كه اسم وى را شرح مى‌دهد...

دومين موضوعى كه ابن سينا در اين رساله حد آن را بيان مى‌كند عقل است. وى عقل را اسم مشترك بين چند معنا مى‌داند و مى‌گويد: يكى از معانى عقل، قوه‌اى است كه به آن تمييز بين امور قبيحه و حسنه حاصل مى‌شود (ر.ك: متن كتاب، ص240-239). پس از آن حدود مختلف، گاه در نيم سطر و گاه نصف صفحه شرح شده است.

بعضى از حدود مطرح‌شده در كتاب به نظر شيخ‌الرئيس تعريف واقعى نبوده، بلكه تعريفى شرح‌الاسمى است و بعضى از آنها در واقع داراى تقسيمات و انواعى مى‌باشند كه مؤلف بدانها پرداخته است. اما حدودى نيز در رساله مطرح گرديده‌اند كه در واقع بيان نظر مؤلف در آن موارد بوده و از ابتكارات وى محسوب مى‌گردد؛ براى مثال حدى كه ابن سينا براى تخلل و تكاثف در اين رساله عنوان نموده است منحصربه‌فرد بوده و در خيلى جاها مورد استفاده دانشمندان قرار گرفته است (ر.ك: همان، ص258). در فلسفه، افزايش حجم جسم را بدون اضافه شدن چيزى بدان، «تخلخل» و كاهش آن را بدون كاستن چيزى از آن، «تكاثف» گفته‌اند. به نظر ابن سينا تخلخل و تكاثف، گاه بالذات است و موجب تبديل جسم مى‌گردد؛ مانند تبديل آب به هوا و گاه بالعرض، مانند هوا كه در روز متخلخل و در شب متكاثف است (ر.ك: نوربخش، سيما، ص681).

وضعيت كتاب

اين رساله، در كتابى با عنوان «تسع رسائل في الحكمة و الطبيعيات»، در قاهره در 1326ق1908/م به‌همراه هشت رساله ديگر به چاپ رسيده است (خراسانى، شرف‌الدين، ص7). همچنين در طبع ديگرى با عنوان «المصطلح الفلسفي عند العرب»، در قاهره در سال 1989م به‌همراه رساله‌هاى حدود جابر بن حيان، كندى، خوارزمى و غزالى به چاپ رسيده است.

محقق اثر از سه نسخه اين كتاب در تحقيق و تصحيح آن استفاده كرده است. اختلاف نسخه‌ها و برخى توضيحات محقق در پاورقى صفحات ذكر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن كتاب.

2. آرام، احمد، «رساله كندى در حدود و رسوم اشياء»، پايگاه مجلات تخصصى نور: مجله دانشكده ادبيات و علوم انسانى تبريز، بهار 1362، شماره 127، ص11-1).

به آدرس اينترنتى:

http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/59951 .

3. خراسانى، شرف‌الدين، دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، جلد 4، زير نظر كاظم موسوى بجنوردى، تهران، مركز دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، چاپ دوم، 1377.

4. نوربخش، سيما، دائرةالمعارف بزرگ اسلامى،جلد 14، زير نظر كاظم موسوى بجنوردى، تهران، مركز دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، چاپ اول، 1385.

وابسته‌ها

حدود