ترجمة الإتقان في علوم القرآن

ترجمة الإتقان في علوم القرآن

نام کتاب	ترجمة الإتقان في علوم القرآن
نام های دیگر کتاب	الاتقان فی علوم القرآن. فارسی
پدیدآورندگان	ابراهیم، محمد ابوالفضل (مصحح) سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌‌بکر (نويسنده) حائری قزوینی، مهدی (مترجم)
زبان	فارسی
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏69‎‏ ‎‏/‎‏س‎‏9‎‏ ‎‏الف‎‏2041
موضوع	قرآن - صرف و نحو قرآن - علوم قرآنی قرآن - مسایل ادبی قرآن - مسایل لغوی
ناشر	ج: 1 امير کبير ج: 2
مکان نشر	ج: 1 تهران - ایران ج: 2
سال نشر
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE2992AUTOMATIONCODE

زندگينامه

جلال الدين ابو الفضل عبد الرحمن بن ابى بكر سيوطى(849-911 ق)از بزرگترين علماى جامع علوم نقلى،بويژه قرآن‌شناسى و حديث است كه اجدادش ايرانى بوده‌اند و خودش مصرى است(اهل اسيوط-سيوط).او به كثرت و تنوع تأليف معروف است.آثار او را در رشته‌هاى گوناگون،از رساله‌هاى كوچك چند صفحه‌اى گرفته تا كتابهاى چند جلدى بالغ بر 560 اثر شمرده‌اند.زندگينامه‌نويسان از او به عنوان«امام»و«حافظ»ياد مى‌كنند.وى در زندگينامۀ خود نوشت كوتاهش تصريح دارد كه قبل از هشت سالگى قرآن مجيد را از حفظ كرده بوده است.در حديث و حفظ و حمل و روايت و درايت آن نيز يد طولى داشته است و دو اثر معروف او الجامع الصغير من احاديث البشير النذير و الجامع الكبير- [جمع الجوامع]از عمده‌ترين مجموعه‌هاى حديث در ميان آثار طبقۀ متأخر از محدثان است.همچنين تدريب الراوى او از آثار مهم حديث‌شناسى است.اهم و اشهر تأليفات او در زمينۀ علوم قرآنى يا قرآن‌شناسى از اين قرار است:

آثار

درّ المنثور فى التفسير بالمأثور؛بخشى از تفسير الجلالين؛مجمع البحرين و مطلع البدرين؛طبقات المفسرين؛التحبير فى علوم التفسير؛معترك الاقران فى اعجاز القرآن؛الاكليل فى استنباط التنزيل؛ترجمان القرآن؛لباب النقول فى اسباب النزول؛ متشابه القرآن؛المذهب فى ما وقع فى القرآن من المعرب؛مفحمات الاقران فى مبهمات القرآن؛حاشية على[تفسير]البيضاوى؛مجاز الفرسان الى مجاز القرآن؛ مراصد الاطالع فى تناسب المقاطع و المطالع؛تناسق الدرر فى تناسب السور؛ مفاتح الغيب فى التفسير؛الالّفية فى القراءات العشر و مهمتر از همه،همين الاتقان فى علوم القرآن.

معرفى اتقان

احمد شلبى در مقاله‌اى تحت عنوان«پژوهشهاى قرآن‌شناختى سيوطى»بر آن است كه سيوطى بسيارى از رسائل و كتابهايى را كه در زمينۀ علوم قرآنى داشته،از جمله خلاصه يا تمامى كتاب مفحمات الاقران و معترك الاقران را در اثر بزرگ خود الاتقان گرد آورده است.[1]

اغلب قرآن‌شناسان قديم و جديد بر آنند كه الاتقان فى علوم القرآن،جامعترين كتاب و بلكه دايرة المعارف علوم قرآنى در سراسر تاريخ اسلام است.مراد از«علوم قرآنى»،قرآن‌شناسى يا رشته‌هاى تحقيقى گوناگون مربوط به قرآن مجيد است از جمله:1)تاريخ قرآن(شامل بحث و تحقيق در وحى و نزول قرآن،كتابت و جمع و تدوين آن،شناخت مكى و مدنى و نظاير آن)،2)تجويد و اعراب قرآن،3)علم قراءت،4)شأن نزول يا اسباب النزول و شناخت مبهمات قرآن،5)ناسخ و منسوخ،6)اعجاز قرآن(بويژه پژوهش در جنبه‌هاى بلاغى و ادبى قرآن مجيد)، 7)تفسير،8)آيات الاحكام يا فقه القرآن كه آميخته‌اى از فقه و اصول و تفسير است،9)محكمات و متشابهات(كه شامل بحثهاى كلامى-عرفانى نيز مى‌گردد)، 10)قصص قرآن(از جمله شامل بحث در اسرائيليات).

تا پيش از عصر سيوطى،تأليفاتى كه،قطع نظر از جامعيت و دامنۀ اشتمال،كما بيش شبيه يا هم موضوع با اتقان باشد تدوين شده بود كه سيوطى خود به اسامى مهمترين آنها تصريح دارد:فنون الافنان فى علوم القرآن(تأليف ابن جوزى)، جمال القراء(تأليف سخاوى)،المرشد الوجيز فى علوم تتعلق بالقرآن العزيز(تأليف ابو شامه)،البرهان فى مشكلات القرآن(اثر عزيز بن عبد الملك معروف به شيذله).

سپس در قرن نهم آثار جامعترى تأليف مى‌گردد.سيوطى به چند اثر كه استادان يا همقرنان او تأليف كرده‌اند اشاره دارد؛از جمله به كتابى در علوم تفسير(بدون نام) از ابو عبد الله محيى الدين كافيجى استاد سيوطى،و جامعتر از آن،مواقع العلوم فى مواقع النجوم،از جلال الدين بلقينى،استاد ديگرش،سپس البرهان فى علوم القرآن اثر بدر الدين محمد بن عبد الله زركشى(745-794 ق)كه يكى از منابع اساسى سيوطى در تأليف اتقان است و ابواب و تبويب اتقان و نيز موضوعات آن به ميزان قابل توجهى مقتبس از آن است.

از طرف ديگر،سيوطى تفسيرى به نام التحبير داشته كه در مقدمۀ آن بسيارى از اين مباحث را آورده بوده،سپس اين مباحث يعنى اين مقدمه را تنقيح مى‌كند و سامان بهترى به آن مى‌دهد و احتمال دارد كه متن يعنى تفسير را هم گسترش داده باشد.بارى تفسير جديدش را مجمع البحرين و مطلع البدرين مى‌نامد.معلوم نيست كه اين دو تفسير به اتمام رسيده يا تفسير بر همۀ قرآن مجيد باشد،اينقدر هست كه از رهگذر مقدمه‌نويسى بر آنها،اين دايرة المعارف عظيم پديد مى‌آيد كه يادآور مقدمۀ معروف ابن خلدون است كه آن هم اهميتش بر ذى المقدمه(يعنى تاريخ العبر)مى‌چربد.

ساختار

بعضى از مباحث يا فصول هشتادگانۀ اتقان كه هر يك از آنها«نوع»نام دارد از اين قرار است:شناخت آيات مكى و مدنى،شناخت آيات حضرى و سفرى، نخستين قسمتى كه از قرآن نازل شد،شناخت آخرين آيه،شناخت سبب نزول،در جمع و ترتيب قرآن،در آداب تلاوت قرآن،آنچه در قرآن به غير لغت عرب است،در شناخت ادواتى كه مفسر به آنها نياز دارد،در شناخت اعراب قرآن،در قواعد مهمى كه مفسر به شناخت آنها نيازمند است،در شناخت محكم و متشابه،در عام و خاص،مقدم و مؤخر،مجمل و مبين،مطلق و مقيد،مفهوم و منطوق و حقيقت و مجاز و تشبيه و استعاره‌هاى قرآن،در فواصل آيات،در سرآغاز سوره‌ها،در مناسبت آيات و سوره‌ها،در اعجاز قرآن،در امثال قرآن،در سوگندهاى قرآن،در جدل قرآن،در مبهمات،در فضايل،در بيان فاضل و افضل قرآن،در رسم الخط و آداب نوشتن آن،در شناخت تفسير و تأويل و بيان فضيلت و نياز به آن،در شناخت شروط مفسر و آداب تفسير،در غرايب تفسير،و در طبقات مفسرين.

شيوه نگارش

محمد ابو الفضل ابراهيم،مصحح متن اصلى عربى اتقان در معرفى شيوۀ نگارش سيوطى چنين مى‌نويسد:

ابتدا موضوعى را بيان مى‌كند و مشهورترين كسانى را كه دربارۀ آن موضوع كتاب تأليف كرده‌اند نام مى‌برد،آنگاه فايدۀ دانستن آن موضوع و اهميت و نقش آن را در شناخت و تفسير معانى قرآن بيان مى‌نمايد،سپس مسائل و فروع و نكاتش را بازگو مى‌كند.در بيان تمام اين مطالب به قرآن و حديث يا اقوال دانشمندان فن استشهاد مى‌نمايد،و گاهى قسمتهايى از كتابهايى كه دربارۀ آن موضوع هست به طور كامل يا خلاصه شده نقل مى‌كند و در موارد بسيارى در پايان فصل رأى خودش را نيز مى‌نگارد.[2]

چاپ

اتقان تاكنون بارها در هند و مصر و گويا يك بار هم در اروپا به طبع رسيده است و غالب اين طبعها نامصحح و مغلوط است.طبعى كه مبناى ترجمۀ فارسى قرار گرفته،تصحيح محمد ابو الفضل ابراهيم است.نسخه‌اى كه اساس اين طبع و تصحيح قرار گرفته محفوظ در كتابخانۀ آصفيۀ حيدر آباد هند است،كه جرامود[در متن عربى:جرامرد]ناصرى حنفى،شاگرد ممتاز و رواى كتابهاى سيوطى در سال 883 قمرى[3]آن را نگاشته و بر سيوطى خوانده و از او اجازۀ روايت گرفته است.مصحح بعضى از كتابها و اعلام را معرفى كرده است و فهرست موضوعات و اعلام دقيقى ترتيب داده.

ترجمه

مترجم فارسى،حجة الاسلام سيد مهدى حائرى قزوينى،ترجمۀ روان و يكدست و شيوا و شايسته‌اى از اين اثر ارجمند به دست داده و تمامى اشعار متن را- كه فراوان هم هست-ابتدا به نص عربى نقل و سپس به فارسى ترجمه كرده است و هرجا كه لازم بوده پانويسهاى توضيحى نوشته است.سعيش مشكور باد.چاپ و صحافى ترجمۀ فارسى حاكى از حسن سليقۀ ناشر،و از چاپهاى مختلف متن اصلى پاكيزه‌تر است.

نسخه‌شناسى ترجمه اتقان

اين ترجمه به قلم شيواى سيد مهدى حائرى قزوينى در دو جلد تنظيم شده است جلد اول آن 687 صفحه و جلد دوم 651 صفحه است كه در مجموع داراى 1338 صفحه ميباشد.

در آغاز هر جلد فهرست اجمالى مطالب كتاب مطابق متن و نسخه عربى به فارسى ترجمه و ارائه گرديده است و از هر گونه فهرستى خالى است.

آدرس آيات قرآنى در پانوشت‌هاى مترجم آمده است و در پاره‌اى از موارد توضيحاتى ضميمه گرديده كه بيشتر آنها در متن عربى بوده كه توسط مترجم ترجمه گرديده و در بعضى از موارد متاسفانه بصورت عربى آمده كه ترجمه آن از قلم مترجم مورد فراموشى قرار گرفته است.

اين نسخه توسط موسسه انتشارات امير كبير تهران چاپ دوم 1376 و سوم 1380 در شمارگان 2000 نسخه به قيمت دوره 5400 تومان با جلد گالينگور به همراه جلد(لفاف)گلاسه با كاغذ عالى و حروف كامپيوترى،چاپ گرديده است.

[1] نگاه كنيد به:«السيوطى و الدراسات القرآنية»نوشتۀ احمد شلبى،در جشن نامه‌اى تحت عنوان: جلال الدين السيوطى،بحوث القيت فى الندوة التى اقامها المجلس الاعلى لرعاية الفنون و الآداب و العلوم الاجتماعية،6-10 مارس 1976(القاهرة،الهيئة المصرية العامة للكتاب،1976)ص 227.

[2] پيشگفتار محمد ابو الفضل ابراهيم،ص 24 ترجمۀ فارسى.

[3] اين تاريخ در ترجمۀ فارسى 733 و در متن عربى 833 آمده كه هر دو،با توجه به تاريخ تولد سيوطى،يعنى 849 قمرى،نادرست است.درست آن چنانكه در ذيل همين بخش از كتاب آمده و نقل كرديم 883 قمرى است.براى تدقيق بيشتر نگاه كنيد به صفحۀ 12 جلد اول متن اصلى،و صفحۀ 26 جلد اول ترجمۀ فارسى.

پیوندها

مطالعه کتاب ترجمة الإتقان في علوم القرآن در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور