والاترین بندگان (شرح و تفسیر آیات عباد الرحمن)

‏والاترین بندگان (شرح و تفسیر آیات عباد الرحمن)
پدیدآوران	مکارم شیرازی، ناصر (نويسنده) عليان نژادي، ابو القاسم (گردآورنده)
عنوان‌های دیگر	شرح و تفسير آيات عباد الرحمن
ناشر	نسل جوان
مکان نشر	ايران - قم
سال نشر	مجلد1: 1383ش ,
شابک	‎964-6275-29-X
موضوع	انسان (اسلام) - جنبه‏هاي قرآني تفاسير (سوره فرقان) تفاسير شيعه - قرن ?? مومنان - جنبه‎هاي قرآني
زبان	فارسي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏BP‎‏ ‎‏102‎‏/‎‏56‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏7‎‏و‎‏2
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

والاترین بندگان (شرح و تفسیر آیات عباد الرحمن)، اثر آیت‎الله مکارم شیرازی، مجموعه سخنرانی‎های ایشان در جلسات تفسیر قرآن در ماه مبارک رمضان است که توسط ابوالقاسم علیان‎نژادی گردآوری شده است.

هرچند آیت‎الله مکارم این مباحث را در تفسیر نمونه، جلد پانزدهم، ذیل آیات مورد بحث و در کتاب اخلاق در قرآن، جلد دوم و سوم، مطرح نموده‎اند، ولى ازآنجاکه مباحث این کتاب دو ویژگى دارد، به‎صورت مستقل منتشر شد:

1. بحث گسترده‎تر و شامل مطالب تازه‎ای است که در کتب مذکور نیامده است.
2. نیازهاى عصر و زمان ما در آن لحاظ و در قالب جدیدى ریخته شده است.

ساختار

در واقع این کتاب شرحی بر آیات 63 تا 76 سوره فرقان است که صفات چهارده‎گانه «عباد الرحمن» در آن خلاصه شده و نویسنده برای هرکدام از آن صفات یک بخش در نظر گرفته است. در ابتدای کتاب نیز تذکر محقق و مقدمه‎ی طولانی مؤلف ارائه شده است.

گزارش محتوا

همان ‎گونه که گذشت در آیات مورد بحث، چهارده صفت براى عباد الرحمن ذکر شده است؛ هرچند بعضى از مفسران تنها به دوازده ویژگى آن اشاره نموده و از دو مورد دیگر غفلت کرده‎اند. آن صفات و ویژگی‎ها به شرح زیر است:

1. تواضع و فروتنى؛
2. مدارا کردن با جاهلان و افراد نادان؛
3. عبادت‎های شبانه، مخصوصاً نماز شب؛
4. ترس از خداوند و خوف از عذاب الهى؛
5. ترک افراط‎وتفریط در مسائل مختلف زندگى؛
6. دست شستن از هرگونه شرک؛
7. احترام به خون افراد بی‎گناه؛
8. ترک بی‎عفتی و آلوده نشدن به زنا؛
9. حاضر نشدن در مجالس آلوده و باطل؛
10. پرهیز از کارهاى لغو و بیهوده؛
11. تحقیق و تفکر و اندیشه در کارها؛
12. توجه به تربیت اولاد و فرزندان؛
13. اسوه و الگوى دیگران بودن؛
14. صبر در مقابل مشکلات ناخوشایند زندگى.

ما در این مقاله سعی داریم به چند مورد از این صفات اخلاقی بپردازیم:

الف)- ‎تواضع و فروتنی:

در آیات مورد اشاره، اولین صفت از صفات شایسته عباد الرحمن و بندگان خاص خداوند، تواضع و فروتنى شمرده ‎شده است. خداوند متعال در اولین توصیف، خلق‎وخوی زشت تکبر و خودبرتربینی را از این دسته از بندگان خاص خود نفى کرده است: وَ عِبٰادُ اَلرَّحْمٰنِ اَلَّذِينَ يمْشُونَ عَلَى اَلْأَرْضِ هَوْناً وَ إِذٰا خٰاطَبَهُمُ اَلْجٰاهِلُونَ قٰالُوا سَلاٰماً (بندگان (خاص خداوندِ) رحمان کسانى هستند که با آرامش و بی‎تکبر بر زمین راه می‎روند).

چرا در این آیه از لفظ «مشی» استفاده شده است؟ تکبر و خودبرتربینی نیز نمودها و بروزهایى دارد، ولى بارزترین و آشکارترین نماد آن، در هنگام راه رفتن آشکار می‎شود... علاوه بر این می‎توان گفت: منظور از «مشى» راه رفتن عادى نیست، بلکه منظور خط و مشى زندگى و برنامه‎های اجتماعى است؛ در این صورت آیه شریفه معناى گسترده‎ترى پیدا می‎کند؛ بدین معنى که عباد الرحمن کسانى هستند که تمام برنامه‎های زندگى آن‎ها - چه فردى و چه اجتماعى - توأم با تواضع و فروتنى است و این بندگان خاص خداوند همواره از تکبر و خودبرتربینى به‎دورند.

طبق هر دو تفسیر، تواضع یکى از صفات شایسته عباد الرحمن است؛ البته تواضع در تمام برنامه‎های زندگى.

نویسنده در ادامه، بعد از پیامدهای شوم و ناگوار تکبر، برای درمان تکبر سه راه عملی در نظر می‎گیرد که عبارت است از: توجه به کوچکی انسان در برابر جهان هستی؛ مطالعه پیامدها و آثار سوء تکبر؛ تمرین و ممارست (ورزش‎های روحی).

ب)- ‎احترام به خون انسان‎ها:

هفتمین ویژگى و صفت زیباى عباد الرحمن، احترام و ارزش نهادن به خون انسان‎هاست؛ آن‎ها خون هیچ انسان بی‎گناهى را نمی‎ریزند و دامان خویش را آلوده به این گناه نمی‎کنند: «وَ لاَ يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلاَّ بِالْحَقِّ (فرقان: 68).

به دو نکته مهم در این آیه شریفه اشاره ‎شده:

1. چون این آیه به‎صورت مطلق بیان شده، تفاوتی بین خون مسلمان و غیر مسلمان نیست؛ لکن کفار حربی، یعنی کسانی که با ما در حال جنگ هستند، خون آن‎ها مباح است. همان ‎گونه که آن‎ها خون مسلمانان را محترم نمی‎شمرند، اسلام نیز با آنان چنین برخوردی نموده است. دراین‎بین کودکان، زنان و پیرزنان، پیرمردان و بیماران از آن‎ها حکمشان متفاوت است.
2. خداوند در این آیه ارزش انسان در اسلام را بیان نموده است. اسلام برای انسان ارزشی فوق‎العاده قائل است که با مطالعه احکام و معارف اسلامی به‎خوبی روشن و آشکار می‎شود که نویسنده به چند مورد آن اشاره می‎کند و توضیحی مختصر برای آن ارائه می‎دهد: کیفیت آفرینش آدم، سجده فرشتگان بر آدم، تبریک خداوند به خویشتن، انسان خلیفه خدا و آدم معلم فرشتگان، از آن جمله است.

معارف اسلامی برای خون انسان نیز ارزش بی‎نظیری قائل شده است؛ به‎گونه‎ای که قرآن کریم ارزش خون یک انسان بی‎گناه را مساوی با خون تمام انسان‎ها می‎داند. در آیه 32 سوره مائده چنین می‎خوانیم: هرکس انسانی را بدون ارتکاب قتل یا فساد در روی زمین بکشد، چنان است که گویی همه انسان‎ها را کشته و هرکس، انسانی را از مرگ رهایی بخشد، چنان است که گویی همه مردم را زنده کرده است. در آیه 93 سوره نساء، مجازات سخت و سنگینی را برای قاتلان در نظر گرفته است: هرکس، فرد باایمانی را از روی عمد به قتل برساند، مجازات او دوزخ است؛ درحالی‎که جاودانه در آن می‎ماند و خداوند بر او غضب می‎کند و او را از رحمتش دور می‎سازد و عذاب عظیمی برای او آماده ساخته است.

ج)- ‎صبر و بردباری: خداوند متعال در آیه 75 و 76 سوره فرقان که مشتمل بر چهاردهمین صفت عباد الرحمن است، چنین می‎فرماید: أُوْلـئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمَا صَبَرُوا وَ يُلَقَوْنَ فِيهَا تَحِيَةً وَ سَلاَماً خَالِدِينَ فِيهَا حَسُنَتْ مُسْتَقَرًا وَ مُقَاماً؛ (آرى)، آن‎ها (عباد الرحمن) هستند که درجات عالى بهشت در برابر شکیبایی‎ا‎شان به آنان پاداش داده می‎شود و در آن، با تحیت و سلام روبه‎رو می‎شوند؛ درحالی‎که جاودانه در آن خواهند ماند؛ چه قرارگاه و محل اقامت خوبى!

عباد الرحمن، آن فاتحان قله رفیع عبودیت و بندگى، به‎پاس صبر و بردبارى و تحملشان، در کاخ‎های بی‎مثال بهشتى سکنى می‎گزینند و همواره در آنجا خواهند ماند که آن خانه‎های بهشتى، مُقامى عالى و قرارگاه خوب و مطمئنى است.

نویسنده بعد از ترجمه و توضیح برخی از لغات این دو آیه شریفه، به اهمیت صبر در معارف دینی اشاره می‎کند. ایشان با استناد به آیات 22 تا 24 سوره رعد می‎گوید: همان ‎گونه که ملاحظه می‎فرمایید فرشتگان به‎خاطر صبر و استقامت و بردبارى بهشتیان به آن‎ها سلام و درود می‎فرستند و رمز بهشتى شدن آن‎ها را صبر معرفى می‎کنند. در روایات اسلامى نیز صبر از ابعاد مختلف مورد بحث و بررسى قرار گرفته و جملات بلند و زیبایى پیرامون آن از معصومین(ع) به ما رسیده است:

حضرت على(ع)، در شماره 82 از کلمات قصار نهج‎البلاغه نسبت به پنج چیز سفارش اکید می‎فرماید و براى تحصیل آن هر مقدار زحمت و مشقت و تلاش را شایسته می‎داند که پنجمین آن‎ها صبر است. سپس ترسیمى زیبا و کاملاً محسوس و گویا از صبر ارائه می‎دهد و نقش مهم آن را این‎چنین به تصویر می‎کشد: «مثل صبر نسبت به ایمان، مثل سر نسبت به تن انسان است و همان ‎گونه که تن بی‎سر خیروبرکتی ندارد، ایمان بدون صبر نیز خیرى ندارد!»

صبر نسبت به جسم ایمان، موقعیت سر را دارد که بدون آن ادامه حیات ایمان امکان‎پذیر نیست، اما ادامه حیات ایمان با فقدان سایر اعمال و صفات اخلاقى، هرچند به‎طور ناقص، ممکن است.

نویسنده سپس از حقیقت صبر سخن به میان می‎آورد. برخى از مردم تصور نادرستى از «صبر» دارند و آن را به «نشستن و دست روى دست گذاشتن» و «رها کردن فعالیت و تلاش» تفسیر می‎کنند؛ همان ‎گونه که برخى تصویر نادرست دیگرى از آن ارائه داده و آن را به «تسلیم شدن در مقابل هر ظلم و ستمى» معنى کرده‎اند!

اما صبرى که جایگاه خاص و ویژه آن در بحث قبل گذشت، هیچ‎یک از این تفسیرها را برنمی‎تابد. شاهد این مطلب آیه شریفه 250 سوره بقره است: «و هنگامی ‎که (طالوت و یاران بااستقامتش) در برابر جالوت و سپاهیان او قرار گرفتند، گفتند: پروردگارا! پیمانه شکیبایى و استقامت را بر ما بریز و قدم‎های ما را ثابت بدار و ما را بر جمعیت کافران، پیروز بگردان».

همان‎ گونه که ملاحظه می‎کنید صبر در این آیه شریفه، نه به معنى خانه‎نشینی و رها کردن تلاش و فعالیت است و نه به معنى پذیرش ظلم و ستم، بلکه برعکس، طالوت و همراهانش از خداوند صبر و استقامت طلب می‎کنند تا در سایه تلاش و فعالیت و نبرد با خصم و مبارزه با ظلم و ستم، بر دشمن پیروز شوند و ظلم و ستم آن‎ها را قطع نمایند.

البته صبر انواع و اقسامى دارد که آنچه در آیه شریفه به آن اشاره شد، یک نوع آن است. صبر در مقابل معصیت، صبر در مقابل طاعت و عبادت، صبر در مقابل شهوات، صبر در مقابل اموال حرام، صبر در مقابل پست و مقام، صبر در مقابل وسوسه‎های شیطان، صبر در مقابل هواى نفس و مانند آن از جمله انواع صبر است.

وضعیت کتاب

فهرست محتویات در ابتدا و فهرست آیات در انتهای کتاب آمده است.

پاورقی‎ها علاوه بر ارجاعات، حاوی توضیح برخی از مطالب کتاب است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.