تاریخ آبادان در روزگار اسلامی

‏‏تاریخ آبادان در روزگار اسلامی
پدیدآوران	جلالي عزيزيان، حسن (نويسنده)
ناشر	آستان قدس رضوي، بنياد پژوهشهاي اسلامى
مکان نشر	ايران - مشهد مقدس
سال نشر	مجلد1: 1377ش ,
شابک	‎964-444-192-3
موضوع	آبادان - تاريخ آبادان - جغرافيا
زبان	فارسي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏DSR‎‏ ‎‏2071‎‏ ‎‏/‎‏ب‎‏27‎‏ ‎‏ج‎‏8 ‏

‏تاریخ آبادان در روزگار اسلامی، نوشته حسن جلالی عزیزیان، کتابی است در مورد تاریخ و جغرافیای شهر آبادان در دوران رنساس اسلامی (عصر درخشان شکوفایی شهرهای اسلامی قرن‎های اول تا پنجم، خاصه قرن چهارم هجری) که در آن به مباحث طبیعی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، نظامی و انسانی شهر آبادان پرداخته شده است.

ساختار

کتاب، مشتمل بر پیشگفتار و هشت فصل است و در هر فصل از آن مطالب مرتبط و مستندات مربوطه ارائه گردیده است.

گزارش محتوا

نگارنده کتاب در مقدمه آن در مورد نام‎گذاری آبادان بیان می‎دارد که نام آبادان تا پیش از سال 1314ش، که به پیشنهاد فرهنگستان ایران و تصویب دولت، تلفظ و رسم‎الخط امروزی را پیدا کرد، به شکل عبّادان خوانده و نوشته می‎شد. همه مورخان و جغرافی‎نویسان اسلامی که در گذشته یادی از این ناحیه ایران کرده‎اند، همین تلفظ و رسم‎الخط را به‎کار برده‎اند.

فصل اول در مورد پیدایش عبادان است. ابتدا در مورد گذشته آبادان پیش از اسلام سخن به میان آمده؛ جزیره آبادان در طول دو هزار سال گذشته، هماره آباد و متمدن بوده است و در هر دوره ای از تاریخ باستانی ایران نامی به خود گرفته است. در دوره‎ی اساطیری و افسانه‎ای به نام میسان برمی‎خوریم، که یادی از آن بر منطقه جنوب عراق با عنوان مشن و مسنه و مسن باقی می‎ماند و در دوره ایلامی - هخامنشی این جزیره به نام‎های مسنه و خاراکس خوانده می‎شد.

عصر طلایی تاریخ آبادان در زمان حکومت دموکراتیک سلوکی - اشکانی آغاز می‎گردد و سلسله کوچک محلی خاراکس اسپاسینی و خاندان هوسپائوسین تا زمان اردشیر بابکان ساسانی این شهر - بندر زیبا و قلعه‎ای‎شکل را که به نام‎های آنتیوخ، الکساندر تگریما، اسکندریه انطاکیه و هارک نامیده می‎شد، به‎صورت مرکز استراتژیک نظامی و اقتصادی و بازرگانی دریایی شمال خلیخ فارس درآورده و با ضرب سکه‎های مخصوص بیش از سیصد سال بر منطقه آبادان، خرمشهر و حوالی بصره و کویت حکمرانی نمودند.

اردشیر با قتل بندو، آخرین پادشاه دولت مستقل آبادان، نام آن را نیز تغییر داد و در دوره ساسانی به آن استازآباد ادشیر یا کرخ میسان می‎گفتند و همچنان پایگاه تجاری بازرگانان چینی و هندی و ایران و عرب و روم بوده است.

در ادامه این فصل، بحثی در باب روایت‎های گوناگون مورخین در وجه تسمیه شهر است:

1. منسوب به عباد مقدس؛
2. منسوب به قبیله بنو‎عباد؛
3. پادگان نظامی عباد حبطی؛
4. نخستین پایگاه و خانقاه صوفیه، مأخوذ از نام عباد (پرهیزکار)؛
5. معرب اوپاتان (مرزداران دریایی)؛
6. آبادان اردشیر باستانی.

فصل سوم در باب جغرافیای طبیعی آبادان است. بطلمیوس، آن را جزو اقلیم سوم (به گفته جغرافی‎نویسان قدیم، اقلیم حار) می‎داند. آبادان دارای آب‎وهوای صحرایی، گرم و خشک است. گرمای شهر در تابستان‎ها توان‎فرساست و میزان بارش باران در آن بسیار کم و محدود است که آن‎هم در فصل زمستان است. آب‎وهوای جزیره به سبب نزدیکی به صحرای گرم حجاز و خلیج فارس گرم و مرطوب بوده، گاه به پنجاه‎وهشت درجه می‎رسد.

فصل سوم کتاب در مورد جغرافیای اقتصادی آبادان است. تمدن و شکوفایی و رونق اقصادی شهر در پرتو صدور محصولات مهم آن چون نمک و خرما و حصیر عبادانی و سامانی بود. نخلستان‎های بصره تا عبادان، در تمامی بلاد اسلام شهرت داشت و خرمای مرغوب آن به اقصی نقاط عالم صادر می‎شد. پس از صدور محصول استراتژیک حصیر عبادانی، منافع حاصله از فروش خرمای بصری، نمک عبادان و ماهی‎های خلیج فارس، جزء اصلی‎ترین درآمدهای مردم محسوب می‎گردید. از حیث عمران و آبادی، این شهر را در قرون نخستین اسلامی کوچک، ولی آباد می‎بینیم، که از آن با ‎عناوین حصارکی کوچک، شهری، شهرکی، قلعه کوچکی و حصاری یاد می‎شود. بعد‎ها عبارات نیز تغییر یافت و از قرون هفت و هشت قمری که شهر به دلیل پیشرفت کرانه‎های آن به درون دریا و رشد بصره و خرمشهر، اهمیت بازرگانی خود را از دست داد، رفته‎رفته رو به ویرانی نهاده و به قریه یا قریه بزرگ و بالاخره به دهکده‎ای در شمال خلیج فارس تبدیل گردید. همچنین منافع حاصله آن از طریق گمرک بازرگانی و نظارت بر حمل و نقل و دادوستد و گذر حجاج مسلمان، زبانزد مردم ناحیه سواد و جنوب بصره بوده است.

جغرافیای انسانی، موضوع فصل چهارم این نوشتار است. آنچه در مورد مردم این دیار گفته شده عبارت است از: مردمی مسلمان و اکثر شیعه اثناشری و پارسی‎زبان، که پایگاه فقه و حدیث و فرهگ اسلامی را ایجاد کردند. آبادانی‎ها شیعیان متعصب و موحد و مقید بوده‎اند. مردم شهر از اقوام سامی‎نژاد محسوب می‎شدند. نفوذ صوفیه در عبادان و بصره تا حدی بوده که اکثر مردم ناحیه عراق در طریقت سهل بن عبدالله، طی طریق و سیر و سلوک می‎نموده‎اند. مردم آبادان با حفظ روحیه میهمان‎نوازی و قناعت خویش، شیرین‎زبان و فهیم و فرهنگ‎دوست بوده‎اند. همچنین گاه تندروی‎هایی نیز در مذهب و عقاید داشته‎اند. در اینکه در عصر رنسانس اسلامی بندر مهم و استراتژی آبادان آخرین شهر عراق عرب بر کنار دریای خلیج فارس بوده است، شکی نیست و عموم مورخان به آن اشاره کرده‎اند. در ادامه به نقل احادیثی چند در باب فضیلت عبادان پرداخته شده است.

فصل پنجم در باب فانوس دریایی خشبات است؛ قدیمی‎ترین فانوس دریایی خلیج فارس، که برخی نقل‎های تاریخی درباره آن چنین نوشته‎اند: در فاصله سه میلی از عبادان، میان دریا جایی بود که خشاب و خشبات نام داشت. ستون‎های بلندی از چوب که از آب سر برآورده و بالای آن دیده‎بانی ساخته بودند که شب‎ها چراغ راهنما برای کشتی‎ها در آن روشن بود تا از دهانه دجله مطلع شوند؛ زیرا آن قسمت خطرناک بود و اگر کشتیی گم می‎شد، به علت تنکی آب، بیم به گل نشستن بود.

جغرافیای نظامی، موضوع فصل ششم این نوشتار است. اهمیت استراتژیک شهر و لشگرگاه نظامی آن، که حد ثغور مرزداران در قرون نخستین اسلامی محسوب می‎شده است، در این فصل بررسی شده است. به نقل تاریخی اول کسی که در عبادان لشکرگاه ساخت، عباد بن حصین بود. نگارنده بر این باور است که منشأ پیدایش عبادان، نیاز نظامی به این منطقه فوق‎العاده حساس و مشرف بر ارتباطات زمینی - دریایی شمال خلیج فارس بوده است.

در ادامه نویسنده نیم‎نگاهی به نقش مردم در این شهر در جنگ‎های منطقه‎ای و نهضت شیعیان زنگی در زمان عباسیان دارد. قیام زنگیان را بایستی یکی از گسترده‎ترین قیام‎های شیعی در تاریخ متقدم جهان اسلام به حساب آورد. هدف از این قیام، رهایی انسان‎های زجرکشیده و ایجاد عدل و قسط اسلامی در بین قشرهای محروم بود. این نهضت یک نهضت خالص مذهبی، اجتماعی و اقتصادی بود که به کامیابی‎های زیادی هم دست یافت، لیکن از طرز اداره امور و تشکیلات این انقلاب همه‎جانبه اطلاعات چندانی در دسترس نیست.

فصل هفتم از کتاب در باب مشاهیر عبادان است. در این فصل، شمار اندکی از هزار شخصیت تاریخ پرفراز و نشیب این شهر، در عرصه نظامی، فقه، حدیث و روایت، قضاوت، قرائت، رجال، عرفان و تصوف، کلام، شعر و... معرفی شده است.

فصل هشتم درباره جزیره خضر است. در این فصل به بررسی علمی مقام معروف به خضر و الیاس در دهستان بهمن‎شیر عبادان و اطلاق عمومی جزیره، بر جزیرة الخضر پرداخته شده است.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب، در آغاز کتاب و کتاب‎شناسی در پایان آن ذکر گردیده است.

در پاورقی‎ها توضیح برخی از جملات و آدرس مطالب ذکر شده است.

نگارنده در انتهای کتاب در بخشی مجزا نقشه‎های تاریخی آبادان را آورده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.