العقيدة النظامية

‏العقيدة النظامية
پدیدآوران	امام‌الحرمین، عبدالملک بن عبدالله (نويسنده) زبيدي، محمد (مصحح)
ناشر	دار سبيل الرشاد
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	مجلد1: 1424ق ,
موضوع	کلام اشعري
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏BP‎‏ ‎‏204‎‏/‎‏4‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏8‎‏ع‎‏7

العقيدة النظامية، اثر امام‎الحرمین عبدالملک جوینی (419-‎478ق)، کتابی است کلامی در بیان عقاید شافعیه که با تحقیق محمد زبیدی به چاپ رسیده است.

وجه تسمیه کتاب

نویسنده به دلیل علاقه‎ای که به نظام‎الملک داشته، کتاب را به نام او، نام‎گذاری کرده است.

اهمیت کتاب

اثر حاضر، شاهدی زنده بر تحولی فرعی و غیر اصلی است که امام‎الحرمین، آرای کلامی خویش از جمله در مسئله حدوث عالم و صفات الهی را به آن ختم نموده است.

ساختار

کتاب با مقدمه مفصلی از محقق در هفت فصل آغاز شده و مطالب در یک مقدمه و سه قسم و هر قسم در چندین فصل، سامان یافته است

اثر حاضر، در واقع جزئی از کتاب مفصل‎تر نویسنده تحت عنوان «العقيدة النظامية في الأرکان الإسلامية» می‎باشد که به دست ما نرسیده است.

گزارش محتوا

در مقدمه محقق ضمن اشاره به موضوع کتاب و بیان این نکته که اثر حاضر به اعتقاد برخی، آخرین کتاب اعتقادی است که از جوینی به دست ما رسیده است، در خلال هفت فصل، ابتدا اوضاع سیاسی و اجتماعی، دینی و فرهنگی دوران نویسنده مورد مطالعه قرار گرفته و سپس، اطلاعاتی پیرامون زندگانی، شیوخ و اساتید، شاگردان و تألیفات وی، ارائه گردیده و در پایان، به توصیف نسخ خطی کتاب پرداخته شده است.

در مقدمه نویسنده، ضمن بیان موضوع کتاب و تقدیم آن به نظام‎الملک، به این نکته اشاره گردیده که در اثر حاضر، به بیان قواعد عقاید پرداخته شده، اما با اسلوبی که تازه و جدید بوده و پیش از آن، سابقه نداشته است.

نویسنده در ابتدای کتاب، تحت عنوان «القول في ما تجب معرفته في قاعدة الدين»، به بیان اقسام علم پرداخته و پس از طرح موضوع حدوث عالم به‎عنوان تمهید، به‎ ترتیب مطالب کتاب اشاره نموده و آن را به سه قسم علم به احکام اله، مناط تکلیف از صفات عباد و نبواتی که به‎واسطه آن اوامر تکلیفی به بندگان می‎رسد، تقسیم نموده و در پایان، به این نکته اشاره کرده است که امامت، جزء عقاید نبوده و غفلت از آن، ضرری به انسان نمی‎رساند.

باب اول، مربوط به علم به احکام اله (الهیات) بوده و نویسنده در این باب، ابتدا به اثبات علم به صانع مختار پرداخته و سپس، مطالب این باب را در سه قسم زیر، پی گرفته است: قسم اول، در بیان اموری که بر خداوند محال بوده و ذات مقدس او، از آن مبراست؛ که آن، صفاتی است که برآمده از نیاز بوده و مختص به مخلوقات می‎باشد.

قسم دوم امور و صفاتی است که برای خداوند واجب است، مانند حیات، علم، قدرت، اراده، سمع، بصر و بقا. در این قسمت، مطالبی پیرامون اتصاف خداوند به کلام و اقوال مختلف در رابطه با آن، ارائه گردیده و معنای عباراتی همچون «كلام الله تعالی مسموع»، «كلام الله مكتوب في المصاحف مقروء بالألسنة، محفوظ بالصدور» توضیح داده شده است.

قسم سوم، در بیان اموری است که در مورد احکام الله جایز دانسته شده است. نویسنده این امور را به دو قسم قول در افعال خداوند و قول به جواز رویت او، تقسیم نموده و به توضیح هریک، پرداخته و معتقد است هر چیزی که عقل به جواز و امکان حدوث آن حکم کند، خداوند متصف به اقتدار بر آن می‎باشد. در این قسمت، بحثی پیرامون وحدانیت خداوند، مطرح گردیده است.

در باب دوم، به بحث پیرامون اوامر تکلیفی عباد پرداخته شده و نویسنده ابتدا امکان و جواز تکلیف را از دیدگاه عقل، مورد بحث قرار داده و این امکان و جواز را در چهار رکن زیر، بررسی کرده است:

1. قدرت بندگان و تأثیر آن در مقدور؛
2. شرط توجه تکلیف به بنده، حضور عقل وی است؛ همان عقلی که بنده با آن می‎تواند خطاب را بفهمد؛
3. مأموربه از لحاظ وجودی و وقوعی، ذاتا ممکن باشد، ولذا تکلیف به جمع ضدین و یا بودن در دو مکان در زمان واحد جایز نیست؛
4. ثواب و عقاب.

باب سوم، پیرامون نبوت انبیای الهی بوده و به این نکته اشاره شده است که برخی از جمله براهمه، بااینکه اعتراف به وجود صانع دارند، اما نبوت انبیا را منکر شده و آن را قبول ندارند و معتقدند اگر انبیا چیزی را آورده باشند که مخالف عقل باشد، مردودند و اگر موافق عقل باشد که هرکسی خود عقل داشته و نیازی به آنها نبوده و بعثت آنها عبث و بیهوده است. نویسنده در این باب، ضمن پاسخ به این شبهه، به بحث پیرامون موضوعاتی چون معجزات، وجه دلالت معجزه بر صدق انجام‎دهنده آن، کرامات و اثبات نبوت پیامبر اسلام(ص)، پرداخته است.

در آخرین باب، تحت عنوان «سمعیات»، به تشریح این موضوع پرداخته شده است که معلومات، به دو قسم عقلیات و سمعیات تقسیم شده و برخی از امور دینی، به‎وسیله سمعیات، مورد پذیرش قرار گرفته و باید بدان ملتزم گردید. سپس امور زیر از نظر امکان و استحاله عقلی بررسی شده‎اند: اعاده خلق و زنده شدن مردگان پس از مرگ؛ عذاب قبر و سؤال نکیر و منکر؛ بهشت و دوزخ؛ صراط و میزان؛ شفاعت و اجل و رزق.

در پایان کتاب، مطالبی پیرامون معنای ایمان، احکام توبه و قبول آن، برگشت به‎سوی گناه و عدم بطلان توبه سابق و صحت یا عدم صحت توبه از یک گناه و اصرار بر گناهی دیگر غیر از آن، مطرح گردیده است.

وضعیت کتاب

فهرست منابع و مصادر مورد استفاده محقق، به‎همراه سایر فهارس، در انتهای کتاب آمده است که عبارتند از فهرست‎های: آیات؛ احادیث نبوی؛ اشعار؛ اعلام؛ فرق، مذاهب و دول؛ اماکن، شهرها و سرزمین‎ها، کتب مذکور در متن و فهرست مطالب.

در پاورقی‎ها، علاوه بر ذکر منابع و توضیح برخی از مطالب متن، توضیحاتی پیرامون نسخ خطی کتب مذکور در متن ارائه گردیده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.