قصص الخاقاني

‏قصص الخاقاني
پدیدآوران	شاملو، ولي‌قلي‌ بن‌ داودقلي (نويسنده) سادات ناصري، حسن (مصحح)
ناشر	وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، سازمان چاپ و انتشارات
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1375ش , مجلد2: 1374ش ,
موضوع	ادبيات فارسي - قرن 11ق. ايران - تاريخ - صفويان، 907 - 1148ق. عباس صفوي دوم، شاه ايران - 1077ق. نثر فارسي - قرن 11ق.
زبان	فارسی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏‏DSR‎‏ ‎‏1176‎‏ ‎‏/‎‏ش‎‏2‎‏ق‎‏6‎‏

قصص الخاقاني، اثر ولی‎قلی‎بیگ شاملو، کتابی است در دو جلد به زبان فارسی، در تاریخ صفویان که به تصحیح و تحقیق سید حسن سادات ناصری رسیده است.

اهمیت کتاب

«قصص الخاقاني، متنی است درست و استوار و ادیبانه در تاریخ صفویان شامل مختصر حال و کار این خاندان تا‎ روزگار شاه عباس ثانی (1052-1077ق) به‎اختصار و ایجاز غیر مخل و وقایع و سلطنت این پادشاه به‎تفصیل فراوان و اطناب غیر مملّ، به‎ویژه در زمینه فتح قندهار و پایداری بعد از فتح آن در برابر ارتش انبوه شاه‎جهان، پادشاه مغولی هندوستان (1069-1037ق) که مؤلف با‎ذوق و برافروخته و میهن‎پرست همه جا ‎آنان را ‎با ‎صفات سیه‎زاغان پرفریب و امثال آن خوانده؛ چنان‎که به‎مناسبت رویدادهای عصری کمتر افاغنه را ‎نیز بی‎صفت ملاعنه آورده است».

ساختار

کتاب دارای مقدمه مصحح، مقدمه مؤلف، محتوای مطالب در سه باب و خاتمه (شامل سه تذکره) است.

گزارش محتوا

«کتاب قصص الخاقاني، تألیف ولى‎قلى‎بیگ شاملو در تاریخ مختصر صفویه است تا‎ پایان شهریارى شاه صفى (1038ق-‎1052ق) و تاریخ مفصل شاه عباس ثانى (1052-1077ق) از ولادت (شب جمعه هجدهم شهر جمادى‎الاول 1042ق) تا ‎وفات این پادشاه در دامغان (شب سه‎شنبه بیست‎وهشتم ربیع‎الاول 1077ق)».

«سرآغاز کتاب چنین است: «هُوَ الْفَتّاحُ‎ الْعَلِيمُ‎ و به نستعين، بِسْمِ‎ اللّهِ‎ الرَّحْمنِ‎ الرَّحِيمِ‎، رَبَّنَا ‎افْتَحْ‎ بَينَنا ‎وَ بَينَ‎ قَوْمِنا ‎بِالْحَقِّ‎ وَ أَنْتَ‎ خَيرُ الْفاتِحِينَ‎ و به نستعين. بهترین کلامى که ذوالفقار زبان قلم و شمشیر نفس‎آتشین دم را ‎به شعله نورافشانش آب‎گیرى توان نمود، حمد قادرى است که آفتاب شرقى‎انتساب را ‎سپهسالار نجوم گردانیده، جمیع ذرات کاینات را از ثرى تا‎ ثریا ‎به ترتیب انوار کیمیا‎آثارش مأمور ساخت و علم سفید صبح تابان را چون لواى پرتو جهان‎گیرش در عرصه‎گاه عالم ظهور برافراخت...».

ولی‎قلی‎خان شاملو، در مقدمه کتاب درباره محتوای مطالب آن چنین می‎نگارد: «... براى حقیر فقیر واجب است که به شرح مجمل بنا بر این قول که: «ما لا يدرك كله لا يترك كله» شرذمه‎‎اى از وقایع و سوانح ایام سلطنت و دارایى و زمان دولت و فرمانروایى آباء کرام و اجداد عظام این برگزیده‎شهریار على‎الاطلاق که موقوف‎علیه حکایات این تاریخ است، اظهار نماید؛ تا سلسله کلام را ربط‍‎ پیوسته و خواننده و شنونده را حظى خجسته حاصل آید؛ بیت: «خدایا چو بر نیتم آگهى خرد را در این آرزو دل دهى» و این کتاب را مرتب ساخت به مقدمه و سه باب و خاتمه. مقدمه: در بیان نسب والاى اعلیحضرت صاحبقران‎خطاب. باب اول: در بیان مجملى از احوال اجداد والاشأن این برگزیده حضرت رحمان، تا حین طلوع کوکب دولت ظل ظلیل حضرت رب جلیل شاه اسماعیل. باب دویم: در بیان وقایع و سوانح ایام دارایى و فرمانروایى خاقان سلیمان‎شأن حضرت شاه اسماعیل، إلى حين طلوع آفتاب جهان‎تاب دولت نواب کامیاب اعلیحضرت صاحبقران‎خطاب. باب سیم: در بیان احوال خیرمآل نواب صاحبقران از روز جلوس میمنت‎مأنوس إلى انقراض الدوران. خاتمه: در بیان احوال برخى از علما و جمعى از حکما و بعضى از شعرای غرای عصر صاحبقران و منه التوفيق و عليه التكلان».

ولی‎قلی‎بیگ در اکثر موارد گزارش مطالب کتاب، در میان حوادث بوده و بیشتر اخبار را از مشاهدات خود نقل کرده است. او صورت بسیاری از دستورالعمل‎ها و احکام و فرمان‎ها و وقف‎نامه‎های شهریاران صفوی و ماده تاریخ‎های فراوان و شرح انواع بنّایی‎های بناهای بزرگ این روزگار را در قصص الخاقاني بیان کرده است. از جمله این موارد می‎توان به دستور شاه‎ طهماسب در استقبال و پذیرایی همایون‎شاه و نیکوداشت وی، متن وقف‎نامه شاه‎ عباس بزرگ، مبنی بر وقف همه مایملکش از املاک (از جمله حمام شاه اصفهان و دکان‎های قیصریه) و جواهراتش تا اصطبل خاص سلطنتی و... برای خیرات، بنای پل زاینده‎رود به فرمان شاه عباس دوم و توصیف مفصل از چراغانی آن و بیان اشعاری از شاعران در این ارتباط و... اشاره کرد.

این اثر، دربردارنده سه تذکره نیز است؛ در تذکره اول احوال بیست‎وپنج تن از علما و حکما و بزرگان مطرح‎ شده که حاج آقا حسین خوانساری، ملا خلیل قزوینی، مجلسی اول و دوم، شیخ حسین تنکابنی، محمدرضا کرمانی و... از جمله این افراد هستند.

در تذکره دوم، ترجمه برخی (صدویک نفر) از شاعران عصر صاحبقران ارائه شده که برخی از آنان عبارتند از: صائب تبریزی، نطقی، مجذوب، میرزا محمدابراهیم همدانی، میر عبدالعال متخلص به نجاتی، میرزا محمدرضا مشهور به چلبی، امین‎الدین محمد همدانی، میرزا محمدمقیم متخلص به احسان، میرزا هادی کاشی متخلص به رمزی، میر امین‎الدین محمد استرآبادی متخلص به مظهر، مولانا محمدحسین متخلص به آشوب، آقا محمدامین اصفهانی متخلص به فایق، ناظم هروی، امین‎الدین زرکش یزدی‎الاصل مشهور به دقاق، ملا محمدسعید کاشی متخلص به سرمد، مولانا حاجی حسین کوه‎بنانی متخلص به وحدت. این دو تذکره با پیشگفتاری کوتاه ارائه شده است.

در تذکره سوم نام نوزده تن از درویشان آن دوران، یعنی شیخ مؤمن دستجردی، شیخ محمدعلی مؤذن، شیخ گنجعلی تبریزی، درویش بابا کلبعلی، میر محمدباقر اردستانی، شیخ عماد مازندرانی، درویش حاجی محمد خم‎شکن، درویش کمال سدیری، آقا محمدصالح لنبانی، درویش محمدمحسن، سید معز، درویش منیری، مولانا میرزا محمد، درویش میرزا علی، حاجی شجاع اصفهانی، بابا قطب‎الدین صاقیدی، درویش بابا علیخان، حاجی درویش حسین هروی و توضیحی کوتاه درباره آنان آمده است.

نویسنده در سی‎وهشت سالگی به نوشتن این اثر پرداخته و در باب علت نام‎گذاری آن به قصص الخاقاني می‎نویسد: به این علت که کتاب را در 1072ق، آغاز کرده و نام آن را قصص الخاقاني گذاشته تا عدد آن به حساب جمله‎ها با سال شروع تألیفش برابر درآید. او به‎صورت منظوم این امر را چنین بیان کرده است: «مدتی در پی تألیف کتاب داده‎ام عمر ز کف تا دانی»؛ «بهر این نسخه نامی که بود جمله ذکر جدل خاقانی»؛ «خلف سلسله مرتضوی شاه عباس خدیو ثانی»؛ «نام و تاریخ طلب می‎کردم مضطرب‎حال به صد حیرانی»؛ «ناگهان پیر خردمند حساب گفت باشد: قصص الخاقاني».

ولی‎قلی‎خان شاملو، در بسیاری از موارد با عبارت «لمحرره» از ابیات منظومی از خودش استفاده کرده است. از ویژگی‎های این کتاب، دقت در صحت روایات، نثر فنی مربوط به نیمه دوم سده یازدهم هجری و واژه‎سازی‎های بدیع، طبع شاعرانه مؤلف و تمایلش به حماسه‎سرایی، خالی نبودن از برخی مطالب فلسفی و اخلاقی و مذهبی و اصطلاحات موسیقی، استفاده از منابع مفید و دست اول در ارائه تراجم اشخاص در تذکره‎هایی که در خاتمه کتاب ذکر شده و... را می‎توان ذکر کرد.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب هر جلد در ابتدای آن آمده است. پاورقی‎های کتاب از محقق آن (سید حسن سادات ناصری) است. نویسنده «در چند جای این تألیف سال 1076 را سال پایان این کتاب نگاشته است، ولی از آنجا که وفیات را تا سال 1085 ثبت کرده، پیداست که تا این سال در تکمیل کتاب خویش کوشیده است».

محقق با استفاده از هفت دست‎نویس، دست به تصحیح انتقادی این اثر زده است که با عبارات «مل»: دست‎نویس کتابخانه ملی تهران، «بر»: دست‎نویس بریتیش میوزیوم انگلستان، «پا»: دست‎نویس کتابخانه ملی پاریس، «مج (1)»: دست‎نویس کتابخانه مجلس شورای ملی به شماره 2155، «مج (2)»: دیگر دست‎نویس کتابخانه مجلس شورای ملی به شماره 2156، «مج (3)»: سومین دست‎نویس مجلس شورای ملی به شماره 2157 و «الف»: دست‎نویس کتابخانه مرکزی دانشگاه اصفهان به شماره ثبت 23144، به آنها اشاره کرده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.