كتاب الفائق في أصول‌الدين

كتاب الفائق في أصول الدين
پدیدآوران	ملاحمي خوارزمي، محمود بن محمد (نويسنده) عون، فيصل بدير (محقق و مصحح)
عنوان‌های دیگر	کتاب الفائق في اصول الدين
ناشر	دار الکتب و الوثائق القومية، الإدارة المرکزية للمراکز العلمية، مرکز تحقيق التراث
مکان نشر	مصر - قاهره
سال نشر	مجلد1: 2010م,
چاپ	1
شابک	‎977-18-0714-5
زبان	عربي
تعداد جلد	1

كتاب الفائق في أصول الدين، اثر محمود بن محمد ملاحمی خوارزمی، کتابی است به زبان عربی با موضوع کلام اسلامی. نویسنده در این اثر مباحث مربوط به توحید و مراتب آن، صفات الهی، عدل، نبوات و معجزات انبیا و معجزه بودن قرآن کریم، لزوم وجود امام و (به اعتقاد نویسنده) عدم تنصیص پیامبر(ص) بر آن و مباحث مربوط به عدل و حساب و کتاب و توبه و اختیار انسان و... را مطرح کرده است.

تحقیق این اثر و تعلیقه بر آن را فیصل بدیر عون انجام داده و مقدمه‎ای بر آن نوشته است.

ساختار

کتاب دارای مقدم‎ محقق و محتوای مطالب ضمن فصول متعدد که هرکدام دارای باب‎هایی هستند، می‎باشد.

گزارش محتوا

ابن ملاحمی معتقد است ابواب مطالب این کتاب، همان ابواب کتاب «المعتمد» است، ولی نشان خواهیم داد که در برخی موارد تفاوت‎هایی با هم دارند. او بحث را مانند «المعتمد» از نظر در حدوث عالم و اثبات صانع آغاز می‎کند، ولی در اینجا در بحث از «نظر» به‎عنوان مسئله‎ای شناختی، خیلی توقف نمی‎کند (کمااینکه بعدا این کار را می‎کند). ابن ملاحمی پس از مطرح کردن این بحث به‎منظور نتیجه‎گیری اثبات مُحدث اجسام (که به نظر وی دومین اصل از توحید به حساب می‎آید)، از «حدوث جواهر و اجسام» سخن می‎گوید. او سپس از علم خدا و سخن در صفات او (سومین اصل از توحید) می‎گوید. وی درباره تمام صفات الهی توضیح می‎دهد. بعد از این مباحث، شاهد این هستیم که نویسنده خودش را به بحث با «مخالفین مسلمانان در ابواب توحید» وارد می‎کند؛ مجوس و فلاسفه‎ای که صرفا در حد تعبیر قائل به اسلام هستند، طرف سخن او در این قسمت از کتابند. وی، پس از طرح محاوره و گفتگو با مخالفان، درباره «عدل» بحث می‎کند. از موارد نقض سخن مؤلف مبنی بر اینکه کتاب حاضر، تلخیص کتاب «المعتمد» است، این مورد است؛ یعنی سخن ابن ملاحمی از «عدل» را در اجزای سه‎گانه منتشرشده از کتاب «المعتمد» نمی‎بینیم. معنی این سخن این است که سخن وی از عدل و موضوعات مختلف مربوط به آن در «الفائق...»، مباحثی کاملا جدید است، نه اینکه تلخیصی از بخش‎های کتاب «المعتمد» باشد. به‎هرحال، سخن ابن ملاحمی از عدل، شامل گفتارهای او درباره انسانیت، مسئولیت انسان در برابر کارهایش به دلیل اینکه وی خالق و مُحدِث آنهاست و... می‎شود. وی همچنین در این بخش، از نظریه «کسب» اشاعره به‎شدت انتقاد می‎کند و علاوه بر این با انحصار وجهه‎های نظر معتزله درباره نظریه تولد، به ا ین امر نیز می‎پردازد. بحث از نظریه «خلق قرآن» که ابن ملاحمی در آن به‎شدت بر معتزله می‎تازد را نیز نباید از نظر دور داشت. البته قابل ذکر است که این بحث نیز در کتاب «المعتمد» وجود ندارد و از مباحث اختصاصی «الفائق...» است. او در ادامه مباحث، به سخن از «تکلیف»، بیان نیکویی آن و شروط تکلیف و سایر مباحث مربوط به آن، می‎پردازد که این بحث نیز از مباحث اختصاصی این کتاب است. ابن ملاحمی در بحث از تکلیف درباره برخی مسائل محوری این مسئله، مانند سخن از تکلیف ما لا یطاق، نظریه لطف و وجوب لطف، مبدأ عوض و احکام مستحقه بر آن و... مناقشه کرده است.

از دیگر مباحث اختصاصی این کتاب که ابن ملاحمی به آن پرداخته، سخن از «نبوات» و حسن بعثت انبیا و صفات لازم برای نبی است. وی درباره راه‎های شناخت درستی مدعی نبوت، سخن می‎گوید و در این‎باره از معجزات و شروط معجزه و تفاوتش با حیله و سحر، صحبت می‎کند. ابن ملاحمی درباره اعجاز قرآن نیز توضیح می‎دهد و پاسخ چالش‎کنندگان در این زمینه را بیان می‎دارد. او سخن را به سایر معجزه‎های رسول اکرم(ص) می‎کشد و شبهات منکرین نبوت و معجزات آن حضرت(ص) را پاسخ می‎دهد.

از دیگر مباحث منحصربه‎فرد این کتاب (که در المعتمد وجود ندارد)، سخن در علم و وعد و وعید و ثواب و عقاب است. ابن ملاحمی توضیح می‎دهد که چگونه توبه، وعید و عقاب الهی را از میان برمی‎دارد. وی بحث از توبه را کمی تفصیل می‎دهد. او بحث را با دیگر مباحث کلامی مانند «کفر و ا نواع آن» و ادله سمعی بر آن، ادامه می‎دهد. ابن ملاحمی، مُجبره و قائلین به قِدَم صفات و خوارج را تکفیر می‎کند، ولی مرجئه را نه. وی در ادامه مباحث، سخن از دو بحث مهم دیگر، یعنی منزلة بين المنزلتين و امر به معروف و نهی از منکر را فراموش نمی‎کند. نویسنده، مباحث پایانی کتاب را به بحث از امامت اختصاص می‎دهد. او از وجوب امامت و راه‎های وجوب آن و غرض از آن سخن می‎گوید. سپس درباره کسانی که قائل به عصمت امام هستند، بحث می‎کند و پس از آن درباره مواردی که باعث زوال امامت امام می‎شوند. ابن ملاحمی به این معتقد است که پیامبر(ص) به امام بعد از خودش تصریح نکرده است و ازاین‎رو در ادامه مباحث امامت از خلفای چهارگانه سخن می‎گوید. پایان‎بخش مباحث کتاب، سخن از حقیقت دعا و شروط آن است.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در انتهای کتاب ذکر شده و پاورقی‎ها علاوه بر ذکر ارجاعات، حاوی مطالب مفیدی در شرح اعلام و مباحثی در یاری‎بخشی به فهم بهتر محتوای مطالب هستند.

منابع مقاله

مقدمه محقق.