شعب الإيمان

شعب الإیمان

نام کتاب	شعب الإیمان
نام های دیگر کتاب	فهارس شعب الایمان
پدیدآورندگان	زغلول‌، ابوهاجر محمدسعید (محقق) بیهقی، احمد بن حسین (نويسنده)
زبان	عربی
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏122‎‏/‎‏5‎‏ ‎‏/‎‏ب‎‏9‎‏ش‎‏7
موضوع	احادیث احکام احادیث اهل سنت - قرن 5ق.
ناشر	دار الکتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون
مکان نشر	بیروت - لبنان
سال نشر	1421 ق
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE16568AUTOMATIONCODE

شعب الإيمان، اثر احمد بن حسين بيهقى (384-458ق) محدث و فقيه شافعى، در موضوع اخلاق به زبان عربى نگارش شده است. كتاب -بر پايه مبانى رجالى حديثى اهل‌سنت- از منابع كاملاً قابل توجه و پراهميت و مورد مراجعه و ارجاع به‌شمار مى‌آيد. از كتاب با نام‌هاى «الجامع المصنف في شعب الإيمان» يا «الجامع لشعب الإيمان» نيز ياد شده است

ساختار

كتاب با مقدمه دكتر عبدالغفار سليمان البندارى آغاز شده است. پس از آن مختصرى به كتاب، شخصيت بيهقى و آثارش پرداخته شده است.

اين كتاب بر شيوه منهاج‌الدين في شعب الإيمان حسين بن حسن حليمى (متوفى 403ق) در بيان شاخه‌هاى ايمان به رشته تحرير درآمده است. حليمى با الهام از يك روايت نبوى، كتاب منهاجالدين خود را 77 باب كرده و هر باب را به بيان شعبه‌اى از شعب ايمان اختصاص داده است. بيهقى نيز شعب‌الايمان را تماماً به ترتيب كتاب حليمى نگاشته و در آن مجموعه‌ى بزرگى از احاديث و آثار منقول از پيامبر(ص) و صحابه وى را گردآورده است. كتاب در مجموع مشتمل بر 11269 حديث غيرتكرارى و حدود 300 حديث تكرارى است. بيهقى علاوه بر ذكر كامل اسناد روايات، بيانات ابوعبدالله حليمى را به‌صورت كامل نقل كرده و در موارد لازم، توضيحات ديگرى را نيز افزوده است

گزارش محتوا

اساس اين كتاب بر مبناى حديثى از رسول خدا(ص) است كه: «ايمان هفتاد و چند شاخه است كه برترين آنها كلمه توحيد و پايين‌ترين‌شان برداشتن موجبات آزار از سر راه است، و حيا نيز شاخه‌اى از ايمان است»

كتاب شعب الايمان سازمان و نظم منطقى خاصى ندارد. روايتى نبوى را مبنى بر اين كه «ايمان داراى شعبه‌هايى است» مدنظر قرار داده و چون در اين نبوى شريف به ذكر تك‌تك شعب ايمان پرداخته نشده، خود نويسنده با جست‌وجو در آيات و روايات قريب به 77 شعبه را فهرست مى‌كند و در ذيل هر شعبه به توضيح پيرامون صفت و ويژگى مورد بيان مى‌پردازد. از عناوين آغازين كتاب، ابتدائاً چنين به نظر مى‌رسد كه مصنف درصدد بوده است كه ميان ايمان به خداوند متعال و روز قيامت و اصول دين و اعمال فردى و اجتماعى انسان رابطه‌اى منطقى در نظر بگيرد، اما خواننده نبايد در بين عناوين كتاب به دنبال يافتن رابطه منطقى ميان ابواب باشد

ممكن است از برخى عنوان‌هاى كتاب چنين به نظر آيد كه بيهقى به مباحث كلامى و فقهى نيز در اين كتاب پرداخته است، اما با مراجعه به متن كتاب ملاحظه مى‌شود كه مقصود از عناوين كلامى (مانند: ايمان به خداوند و كتاب و پيامبران) و يا عناوين فقهى (مانند: صيام و زكات و خمس و صلوات خمس) نيز در درجه اوّل، بيان نكات اخلاقى مندرج در ذيل آنها بوده است. هر چند به مناسبت به برخى مباحث كلامى و فقهى نيز اشاره‌هايى شده است

عناوين هفتادوهفت‌گانه كتاب عمدتاً شامل عنوان‌هاى اخلاق بندگى است و به‌طور كلى بندگى خدا و توجه به تكليفى كه انسان در برابر خالق هستى دارد روح كلى حاكم بر همه ابواب است. در سى‌وسه باب آغازين كتاب، عنوان‌هاى اخلاق بندگى كاملاً مشهود است؛ هر چند در عناوينى مانند: «طلب علم صحيح»، «نشر علم نافع»، «طهارت»، «زكات» و «جهاد» مى‌توان اخلاق فردى و اجتماعى را نيز لحاظ كرد

در اخلاق فردى مى‌توان اين عنوان‌ها را در كتاب مشاهده كرد: «پرهيز در خوردنى‌ها و نوشيدنى‌ها»، «تحريم لباس‌ها و پوشيدنى‌ها و ظروف مخالف شرع»، «تحريم آلات و ادوات لهو و لعب»، «حياء»، «زهد و كوتاهى آرزو»، و «صبر بر مصيبت‌ها»

عنوان‌هاى اخلاق خانواده در كتاب عبارتند از: از «نيكى به والدين»، «صله رحم»، «نيكى به مماليك»، «حقوق فرزندان و خانواده» و «ميانه‌روى در نفقه»

برخى از عناوين اخلاق اجتماعى اين كتاب، اينهاست: «مقاومت با دشمن و ترك فرار»، «حفظ زبان»، «اداى امانات»، «تحريم قتل نفس»، «كوتاهى دست از اموال بيت المال»، «اطاعت از اولى الامر»، «حكم در بين مردم به عدالت»، «امر به معروف و نهى از منكر»، «عيادت از مريض»، «اصلاح ذات البين»، و بسيارى از عنوان‌هاى ديگر

اگر بخواهيم ابواب شعب الايمان را به ترتيب فراوانى عناوين رتبه‌بندى كنيم، بايد بگوئيم كه ابواب اين كتاب به ترتيب به حوزه‌هاى زير مى‌پردازد: 1. اخلاق بندگى؛ 2. اخلاق اجتماعى؛ 3. اخلاق فردى و 4. اخلاق خانواده

هر چند كه مصنف بنابر تفصيل داشته و عنوانهاى ريز و جزئى بسيارى را تحت عناوين كلى، مورد بحث قرار ميدهد، اما گاه چنين به نظر ميرسد كه از محل بحث خارج شده و احاديثى را كه مناسبت چندانى با عنوان اصلى ندارند روايت مى‌نمايد. ظاهراً در مجموعه عظيم شعب‌الايمان به عنوانى كه منطبق بر موضوعات مورد بحث در ذيل خود نشود برخورد نمى‌كنيم و احاديث ياد شده را نيز مى‌توانيم به‌طور غيرمستقيم به گونه‌اى مربوط به عنوان مورد بحث بدانيم

البته ناگفته پيداست كه مسلك و شيوه علماى اهل‌سنت در علم رجال و طرح كلى كتاب و الهامى كه از روايت نبوى(ص) در مورد اخلاق ايمانى گرفته و اين اخلاق را به شعب‌ها و مراتب مختلفى تقسيم مى‌كند بسيار جالب توجه و حائز اهميت است؛ هر چند مناسبت ميان ابواب 77گانه كتاب در موارد متعددى چندان روشن نيست و نوعى پراكندگى موضوعى نيز در خلال مباحث هر باب مشاهده مى‌شود

وضعيت كتاب

برخى از نويسندگان با توجه به اهميتى كه براى اين كتاب قائل بوده‌اند به تلخيص و اختصار آن پرداخته‌اند كه از ميان اين تلخيص‌ها مى‌توان به: مختصر شعب الايمان، اثر شمس‌الدين قونوى؛ مختصر شعب الايمان اثر معين‌الدين محمد بن حمويه؛ و مختصر شعب الايمان نوشته ابوجعفر عمر قزوينى اشاره كرد

كتاب در نه جلد تدوين شده و فهرست مطالب هر جلد در پايان آن آمده است. تمامى جلد هشتم و بخشى از جلد نهم به ترتيب حروف الفبا به فهرست احاديث و آثار و بخش دوم جلد نهم به فهرست اشعار اختصاص يافته است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن كتاب.
2. مهدى احمدپور و ديگران، كتابشناخت اخلاق اسلامى، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى، گروه اخلاق و تربيت، چاپ اول، بهار، 1385.

پیوندها

مطالعه کتاب شعب الإیمان در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور