المحيط بالتكليف

المحيط بالتكليف
پدیدآوران	قاضي عبدالجبار بن احمد (نويسنده) ابن متویه، حسن بن احمد(گردآورنده) اهواني، احمد فواد (محقق) عزمي، عمر سيد (محقق)
ناشر	الدار المصرية للتأليف و الترجمة
مکان نشر	مصر - قاهره
چاپ	1
موضوع	کلام معتزله
زبان	عربي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏203‎‏/‎‏2‎‏ ‎‏/‎‏ق‎‏2‎‏م‎‏3

المحيط بالتكليف، تألیف قاضی عبدالجبار (متوفی 415ق)، از بزرگان مکتب معتزله است. در این اثر، مباحث کلامی به شیوه استدلالی مورد بررسی قرار گرفته است. مقدمه و تحقیق اثر به قلم عمر سید عزمی است.

ساختار

کتاب مشتمل بر مقدمه محقق و نه سفر است که هریک از اسفار خود مشتمل بر ابوابی است.

نویسنده در هر مبحث به شیوه استدلالی به نقد دیدگاه اشاعره پرداخته و شبهات پیرامون هر موضوع را با «قیل یا قول قائل» مطرح کرده و پاسخ گفته است.

گزارش محتوا

محقق اثر در ابتدای مقدمه، دو نسخه مورد استفاده‎اش را معرفی کرده است. غفلت از گذاشتن نقطه و همزه و یک‎نواخت بودن خط به شیوه گذشته، سبب شده که به سبب نبود فاصله بین کلمات، عبارات، متداخل و درهم‎آمیخته شود. وی اختلافات دو نسخه را مشخص و نصی را که وضوح بیشتری داشته و با سیاق موضوع مرتبط‎تر بوده، برگزیده است‎.

جالب آنکه مباحث کتاب، در یکی از نسخه‎ها در ضمن نه سفر و در دیگری در 34 سفر ارائه شده است ‎.

محقق خاطرنشان می‎کند که کتابی که در دست ماست، املای قاضی عبدالجبار نیست؛ چراکه در ابتدای کتاب نوشته شده: «حسن بن احمد بن متویه، این کتاب را جمع کرده است» و جمع، عملیاتی است که تنظیم و تبویب داخل در آن است و درهرحال غیر از املا کردن است. همچنین در این کتاب آرایی آمده که به‎صراحت به قاضی عبدالجبار نسبت داده شده و ابن متویه گاه با این آراء مخالفت کرده و معقول نیست که کسی با آراء خودش مخالفت کند‎.

قاضی عبدالجبار همانند اکثر متأخرین معتزله، از پیروان ابوهاشم جبایی است؛ لذا در همان سطرهای اولیه کتاب در ذکر معنای تکلیف تنها به «نقض البدل» و «العسكريات» جبایی استناد می‎کند و چنین نتیجه می‎گیرد: که تکلیف، امر و الزام به چیزی است که در آن دشواری و سختی باشد...؛ چه، تکلیف، از «الكلفة» گرفته شده که به معنای مشقت است. لازمه این تعریف آن است که عقلیات داخل در تکلیف نباشد؛ چراکه امر (ازآن‎جهت که قول ویژه‎‎ای است) در آنها وجود ندارد‎. سپس در ادامه این مبحث به دیدگاه اعتزالی خود اشاره کرده و تکلیف را در صورتی صحیح می‎داند که شخص امکان انجام یا ترک فعلی را داشته باشد‎.

همچنین در بخش دیگری از مباحث خود تکالیف را به عقلیات و سمعیات تقسیم کرده و وظیفه مکلفین نسبت به هر قسم را توضیح داده است‎.

اثبات محدث، موضوع اصلی سفر دوم کتاب است. قاضی چنین استدلال می‎کند که اولین چیزی که از علم اجمالی به خداوند متعال حاصل می‎شود، علم به این مطلب است که همه اجسام و الوان و غیر آنها در حدوثشان نیازمند محدثی هستند. سپس در این رابطه، دیدگاه ابوعلی و ابوهاشم معتزلی را مطرح می‎کند‎.

سفر سوم کتاب به بررسی و اثبات صفات الهی اختصاص یافته است. نویسنده برای علم به صفات الهی دو شرط قائل شده است؛ از جمله شروط این است که عالم به خداوند و صفاتش باید کامل العقل باشد؛ چراکه حصول علم ضروری به خداوند در کسی که چیزی نمی‎داند یا ناقص العقل است، ممتنع است. دلیل این امر هم این است که این، به‎منزله علم به جلی و خفی از باب واحد است؛ همان ‎گونه که حصول علم به خفی بدون علم به جلی از همان باب ممکن نیست، همین‎طور علم به خداوند و صفاتش بدون علم به مدرکات و مشابه آن و بدون علم به احوال و اوصاف خودش صحیح نیست‎.

نویسنده در یکی از فصول سفر پنجم کتاب به موضوع صابئین پرداخته است و آنها را از فرق کفار دانسته است. صابئین کسانی هستند که ستارگان را می‎پرستند، ولذا آنها را شبیه گروهی از مجوس می‎داند که خورشید و ماه را می‎پرستند. این گروه برای ستارگان تأثیرات فوق‎العاده در کشاورزی و غیر آن از امور دنیوی قائل هستند و به همین جهت آنها را مستحق عبادت می‎دانند. قاضی در اینجا به جان خود قسم می‎خورد که اگر واقعاً این تأثیرات به‎تنهایی از خود ستارگان بود شایسته پرستش بودند؛ اما این تأثیرات به‎واسطه قدرت پروردگار است، ولذا خداوند است که شایسته شکر و عبادت است نه آنها‎.

نویسنده در بخشی از سفر ششم به موضوع حسن و قبح پرداخته است. دو‎ گروه‎ امامیه و معتزله را که در بسیاری از مسائل مـربوط بـه «عدل» نظر یکسانی‎ دارند‎، تحت عنوان «عدلیه» یاد می‎کنند؛ بنابراین اصل حسن و قـبح عـقلی نـیز از محرکات آن بشمار می‎رود‎ و طرح‎ این مسئله در کلام اسلامی نیز توسط آنان انجام گرفته است‎.

حسن و نیکو و قبیح و زشت به‎خودی‎خود نیکو و زشت است؛ خواه آنکه شرع به آن حکم کرده باشد یا نکرده باشد، مانند نیکی، راستی، بدی و دروغ. عقل در ادراک این امور استقلال دارد و به‎تنهایی و قبل از اینکه از شرع چیزی به او رسیده باشد، قادر به درک و تشخیص آنهاست؛ ازاین‎رو، حسن و قبح ذاتی به نام حسن و قبح عقلی نیز خوانده می‎شود و از آن تعبیر به مستقلات عقلیه می‎شود؛ لذا نویسنده با رد دیدگاه اشاعره که حسن و قبح را منوط به نظر شارع می‎کنند، معتقد است که قبیح از هرکس صادر شود، قبیح است‎.

نویسنده در آخرین سفر کتاب به موضوع قضا و قدر که از کهن‎ترین و جنجالی‎ترین بحث‎های کلامی است پرداخته و این موضوع را از دیدگاه معتزله مورد بررسی قرار داده است. سپس در ذم فرقه قدریه به سنت نبوی استناد کرده است‎.

وضعیت کتاب

در پاورقی‎های کتاب به ذکر اسامی کتب ذکرشده در متن و معانی برخی الفاظ غریب اشاره شده است.

تحریری از کتاب المحيط‎ بالتكليف توسط شاگرد ابن متویه (متوفای 429ق)، به نام «المجموع في المحيط بالتكليف» نوشته شده است‎.

در انتهای کتاب، فرق و ملل و علمای معتزلی به‎تفکیک به‎اختصار معرفی شده‎اند. پس از آن فهرست منابع و مطالب و کشاف مصطلحات و اعلام، پایان‎بخش مباحث کتاب است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. اشمیتکه، زابینه، «مواجهه قرائیم با تفکر ابوالحسین بصری»، ترجمه محمدکاظم رحمتی، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: هفت آسمان، بهار 1386، شماره 33، صفحه 171 تا 192.
3. ربانی گلپایگانی، علی، «تاریخ و تطور قاعده حسن و قبح عقلی در کلام اسلامی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: کلام اسلامی، تابستان 1371، شماره 2، صفحه 24 تا 34.