جبر و اختیار (سبحانی)

جبر و اختیار

نام کتاب	جبر و اختیار
نام های دیگر کتاب	بررسي مکاتب جبر و اختيار از ديدگاه قرآن و اصول فلسفي
پدیدآورندگان	سبحاني تبريزي، جعفر (نويسنده) رباني گلپايگاني، علي (محقق)
زبان	فارسي
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏219‎‏/‎‏6‎‏ ‎‏/‎‏س‎‏2‎‏ج‎‏2
موضوع	جبر و اختيار
ناشر	موسسه امام صادق عليه السلام
مکان نشر	ايران - قم
سال نشر	مجلد1: 1381ش,
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE15818AUTOMATIONCODE

جبر و اختیار، مجموعه درس‎های آیت‎الله جعفر سبحانی است که در باب جبر و اختیار برای طلاب حوزه‎های علمیه ایراد شده و توسط علی ربانی گلپایگانی تنظیم و منتشر شده است.

مطالب این اثر قبلاً در نشریه جامعه مدرسین حوزه علمیه قم به نام «نور علم» به چاپ رسیده و سپس با اضافات به‎صورت کتاب عرضه شده است.

ساختار

کتاب، حاوی پیشگفتاری از آیت‎الله سبحانی و چهارده فصل است.

گزارش محتوا

نویسنده در فصل اول به سیر تاریخی مسئله جبر و اختیار پرداخته است. مسئله آزادی یا مجبور بودن انسان از مسائل دیرینه تمدن‎ها بشمار می‎رود. پس از طلوع خورشید اسلام در اندک زمانی، مسئله آزادی یا مجبور و مقهور بودن انسان‎ها مطرح گردید و دو قطب مخالف را به‎عنوان «تفویضی» و «جبری» پدید آورد و موجب طرح بسیاری از مسائل بلند فلسفی گردید؛ چون قبلاً همین مسئله، در فلسفه یونانی، هم در حکمت نظری و هم در حکمت عملی به‎گونه‎ای مطرح شده بود.

مسئله جبر در میان مشرکان عصر رسالت نیز نفوذ داشته و خداوند در آیه 148 سوره انعام به آن اشاره کرده و فرموده: «به‎زودی گروه مشرکان گویند: اگر خدا نمی‎خواست ما دیگری را شریک او قرار نمی‎دادیم و چیزی را حرام نمی‎کردیم». این اندیشه بر جامعه مدت‎ها حکومت کرده و ریشه‎کن نگردید؛ لذا در گفتار برخی از یاران پیامبر نیز به چشم می‎خورد. پس‎ از آن اموی‎ها نیز به این تفکر روی آورده و از آن حمایت نموده و در ترویج آن کوشش نمودند؛ زیرا آن را مایه بقای حکومت خود می‎دانستند و از این طریق توده گرسنه و برهنه را از انقلاب و یورش بر حکومت بازمی‎داشتند. لازم به ذکر است که مسئله جبر در آن زمان به‎صورت یک مذهب رسمی نمود پیدا کرد و از آن ‎طرف حضرت علی(ع) و علویان و دیگر مسلمانان به‎دور از سیاست‎های وقت، اندیشه اختیار و آزادی بشر را در اعمال و سرنوشت خود، در میان جوامع اسلامی رواج داده و به‎شدت از جبری‎گری انتقاد می‎نمودند.

در جای دیگر کسانی چون معبد جهنی، غلیان بن مسلم دمشقی، واصل بن عطاء از پرچم‎داران اصل اختیار، در اواخر قرن اول و اوایل قرن دوم هجری بودند.

اگرچه حکومت امویان در گسترش جبر در میان مسلمانان عامل مؤثری بشمار می‎رود، ولی علت گسترش، منحصر به آن نبوده، بلکه عامل دیگری در این مورد از تأثیر بیشتری برخوردار است و آن احادیث قَدَر است که در میان مسلمانان به‎صورت احادیث نبوی شایع گردید و قرن دوم اسلامی که عصر تدوین حدیث است، شاهد پخش آن می‎باشد. مکتب جبر توسط ابوالحسن اشعری (260-324ق) پیگیری شد، سپس به‎عنوان عقاید رسمی مسلمانان مطرح گردید و بر اساس آن فتوا صادر شد که هرکس خلاف عقاید رسمی اشعری سخن بگوید، خون و مال او هدر می‎رود و تا قرن چهاردهم، تب جبر، محیط‎های اسلامی را فراگرفته و مکتب اشعری بی‎چون‎وچرا مورد تأیید دانشمندان اهل سنت بود.

نخستین کسی که این سد را شکست و مذهب اختیار را در آن محیط عنوان و از آن جانب‎داری نمود، شیخ محمد عبده (1266-1323ق) بود که در رساله توحید خود آشکارا با آن عقیده مخالفت نمود.

اهل حدیث (پیروان احمد بن حنبل) و اشاعره (پیروان مکتب ابوالحسن اشعری) به دلایلی که مؤلف از آن به انگیزه تعبیر می‎کند، چنین نظری (اعتقاد به جبر) را مطرح نموده‎اند:

1. توحید در خالقیت و اینکه در جهان جز خدا خالقی نیست و اگر خدا خالق انسان است، خالق افعال او نیز می‎باشد و گاهی از این انگیزه در کتاب‎های کلامی به «عموم قدرت» تعبیر می‎کنند.
2. علم پیشین و ازلی خدا نسبت به کائنات جهان و از آن جمله افعال انسان.
3. تعلق اراده گسترده و ازلی خدا بر تمام کائنات و اینکه آنچه در جهان رخ می‎دهد، متعلق به اراده او است.
4. قضا و قدر در کتاب و سنت و اینکه سرنوشت هر انسانی قبلاً در کتابی نوشته شده است.
5. آیات قرآنی که هدایت و ضلالت را از آن خدا دانسته و احیاناً اعلام می‎دارد که خدا، هرکس را بخواهد هدایت و هرکس را بخواهد گمراه می‎سازد.

نخستین تکیه‎گاه جبر نزد اشاعره مسئله توحید در خالقیت است؛ آنان برای مدعای خود از دو راه عقلی و نقلی بهره می‎گیرند و از راه نقلی آیاتی از قرآن از جمله: وَ اَللّٰهُ خَلَقَكمْ وَ مٰا تَعْمَلُونَ (صافات: 96) (درحالی‎که خدا شما را و آنچه را می‎سازید، آفریده است)، بهره می‎برند.

نویسنده در پاسخ به این اشکال می‎گوید: استدلال به آیه شریفه: قٰالَ أَ تَعْبُدُونَ مٰا تَنْحِتُونَ وَ اَللّٰهُ خَلَقَكمْ وَ مٰا تَعْمَلُونَ (صافات: 94-95)، از جهاتی صحیح نیست؛ زیرا جمله «ما تعملون»، عبارت دیگر از جمله «ما تنحتون» در آیه قبل است و به‎طور مسلم لفظ «ما» در این جمله موصوله است، نه مصدریه؛ در این صورت، قرینه خواهد بود که لفظ «ما» در جمله دیگر نیز موصوله است. در واقع معنای این دو آیه چنین است: «آیا آنچه را که می‎تراشید، می‎پرستید؛ درحالی‎که خدا شما و آنچه را (بت‎ها) که می‎سازید، آفریده است» و عابد و معبود هر دو مخلوق خدا می‎باشند؛ پس شایسته است خالق آن دو را بپرستید، نه مخلوق او را و اگر مقصود از «ما تعملون» کلیه کارهای انسان باشد، در این صورت، مفاد آیه به سود بت‎پرستان تمام خواهد شد و پرستشگران خواهند گفت: اکنون ‎که همه کارهای ما و از آن جمله عبادت بت‎ها مخلوق خداست، دیگر توبیخی متوجه ما نیست؛ زیرا خود او، این عمل را در وجود ما آفریده است و خودکرده را ملامتی نیست.

نویسنده در ادامه، هریک از انگیزه‎های مذکور را در فصول جداگانه‎ای مورد بررسی قرار داده است. در پایان مباحث جبر، نظریه کسب را که از نظریات اشاعره برای فرار از بحث جبر است، در فصل نهم مطرح کرده و به آن پاسخ داده است.

در دو فصل ده و یازده، به جبر فلسفی اشاره شده است که نویسنده انگیزه‎های فلسفی و انگیزه‎های اجتماعی و اقتصادی را از دلایل پذیرش جبر فلسفی می‎داند.

اندیشه جبر، در میان اروپاییان پس از رنسانس، جوانه زد و بارزترین آن جبر تاریخ است که در فلسفه مارکس به چشم می‎خورد. فلسفه ماتریالیسم دیالکتیک که بر پایه اصول چهارگانه: حرکت، تضاد، تأثیر متقابل و جهش یا تبدیل کمیت به کیفیت، استوار است، نتیجه‎ای جز جبری‎گری ندارد... البته اندیشه جبر در جهان غرب منحصر به این مکتب نیست، بلکه برخی، مسئله مثلث شخصیت انسان را مایه مجبور بودن او در زندگی تلقی کرده‎اند؛ مقصود از آن مثلث، عوامل وراثت، فرهنگ و محیط زندگی است.

یکی از دلایل جبر فلسفی، مسئله تسلسل اراده‎های غیر متناهی است؛ با این تقریر ‎که اگر انسان در کارهای خود اختیار داشته باشد، بایستی در اراده خویش نیز مختار باشد و ملاک اختیاری بودن کاری، این است که مسبوق به اراده باشد؛ حال اگر انسان در اراده‎ای که نسبت به کاری دارد، مختار باشد، باید بر آن اراده، اراده دیگر تعلق گیرد و برای اختیاری بودن اراده سوم، اراده چهارمی نیز لازم است و لازمه آن، تسلسل در اراده‎هاست؛ پس برای رهایی از این تسلسل باطل، راهی جز اینکه «اراده» را امری غیر ارادی و غیر اختیاری بدانیم، نیست.

مصنف در ادامه، این مطلب را در قالب قیاس استثنایی تحلیل و نقد نموده است.

فصل سیزدهم به مسئله اختیار و وانهادگی انسان اختصاص یافته است. نویسنده با استناد به قول عبدالجبار معتزلی (متوفی 415ق) که از عالمان سرشناس این فرقه است، نظرات او را در این‎باره مطرح نموده، سپس از دلایل عقلی و نقلی این فرقه که باعث افتادن در چاه اختیار شده‎اند، پرده‎برداری نموده است. نویسنده در ادامه بعد از تحلیل هرکدام از استنادات این فرقه به پاسخ آن‎ها پرداخته است.

نویسنده، درباره مکتب اگزیستانسیالیسم می‎نویسد: اگزیستانسیالیسم به دو شعبه «الهی» و «الحادی» تقسیم می‎شود که در هر دو شعبه چهره‎های سرشناسی به‎عنوان پیشگامان این مکتب بشمار می‎رود که «کی یر کیگارد» از جمله سرشناس‎ترین چهره در شعبه الهی این مکتب است. محور اصلی بحث‎های این مکتب، انسان است و مهم‎ترین شاخص و ویژگی انسان «آزادی» است که هیچ محدودیتی از نظر اصول اخلاقی، قوانین دینی و مقررات اجتماعی ندارد.

آیت‎الله سبحانی در این فصل نیز به بررسی آراء و نظرات دانشمندان این مکتب همت می‎نماید و به آن‎ها پاسخ می‎دهد.

فصل پایانی کتاب به اندیشه واقع‎بینانه در مسئله جبر و تفویض اختصاص یافته است. نویسنده می‎گوید: این اندیشه از طرف پیشوایان مکتب تشیع، ارائه گردیده و به «امر بین امرین» نامیده شده است و امام صادق(ع) در این‎باره فرموده: «لا جبر و لا تفويض و لكن أمر بين أمرين».

نویسنده در این فصل نظر خویش را همراه با دلایل آن ذکر می‎کند و در پایان می‎گوید: افعال انسان در عین اینکه منتسب به اوست، منتسب به خدا نیز است؛ زیرا افعال او مترتب بر وجود اوست و بدون شک هستی او منتسب به خود اوست و هم عین انتساب و ربط به خداست.

وضعیت کتاب

فهرست منابع به ترتیب حروف الفبا، به‎همراه فهرست محتویات در پایان کتاب آمده است. آدرس آیات قرآن در متن و مستند مطالب کتاب و توضیح برخی از آن مطالب در پاورقی‎ها آمده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.