المسالك و الممالك، ابن خرداذبه

المسالک و الممالک،ابن خرداذبه

نام کتاب	المسالک و الممالک،ابن خرداذبه
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	ابن خردادبه، عبید الله بن عبد الله (نويسنده)
زبان	عربی
کد کنگره	‏G‎‏ ‎‏93‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏م‎‏52
موضوع	ایران - جغرافیا - متون قدیمی تا قرن 14 جغرافیا - متون قدیمی تا قرن 14 کشورهای اسلامی - جغرافیا - متون قدیمی تا قرن 14
ناشر	دار صادر
مکان نشر	بیروت - لبنان
سال نشر	300 هـ.ق
کد اتوماسیون	2266

معرفى اجمالى:

«المسالك و الممالك» اثر ابن خُرداذبه (ابن خردادبه)، ابو القاسم عبيد الله بن عبد الله (متوفى 280ق) به زبان عربى است.

اين كتاب از نخستين آثار جغرافيايى دوره اسلامى است و ساليان سال يكى از منابع اصلى نويسندگان و جغرافى‌دانان در زمينه جغرافيا و جغرافياى تاريخى بوده است. دانشمندان بسيارى همچون مقدسى و مستوفى و امين احمد رازى نويسنده « هفت اقليم» به آن مراجعه كرده‌اند.

ساختار:

كتاب از دو بخش تشكيل شده است: بخش اول تحت عنوان صفت الارض در هشت فصل مرتب شده و قسمت دوم كتاب مربوط به كتاب خراج و صنعت كتابت از ابن فرج قدامه بن جعفر كاتب بغدادى است، كه از باب يازدهم تا باب هفدهم آن كتاب را در بردارد.== گزارش محتوا: ==

كتاب طبق معمول آثار جغرافيايى با اطلاعات مرسوم جغرافياى رياضى و مخصوصاً توصيف شكل زمين بنابر نظر بطلميوس آغاز مى‌شود. مؤلف فصلى كوتاه درباره جهت قبله شهرها، قسمت مهمى را به سخن از سواد عراق اختصاص داده و تقسيمات اراضى و نوع خراج آن را ياد كرده و درباره تاريخ آن نيز در اين‌جا و در موارد ديگر كتاب ملاحظاتى به قلم آورده است. وى در قسمتى از كتاب به يادآورى پادشاهان قديم، از فريدون به بعد، بر اساس منابع فارسى پرداخته و از پادشاهان ايران و روم و ترك نام برده است.

نويسنده به دليل داشتن مسئوليت رياست ديوان بريد (پست) ولايت جبال، موفق به جمع‌آورى اطلاعات مفيد و ارزنده‌اى در توصيف راه‌هاى تجارى و مناطقى چون هند، چين، كره و ژاپن شده است. هر چند كه در جاهاى متعدد واقعيات با افسانه‌ها و شايعات درهم آميخته، اما جغرافى‌دانان بعدى همواره به اين كتاب مراجعه مى‌كرده‌اند.

كتاب مسالك و ممالك به دانش جغرافى اختصاص دارد. ابن خردادبه اثر خويش را پس از اقامتش در كنار دجله، در سامرا و بين سالهاى 234- 230ق نگاشت. به نظر مى‌رسد مؤلف اثر خود را در دو نوبت نگاشته و در نوبت دوم تغييراتى نيز در آن داده است. بعضى از محققان نيز معتقدند كه عليرغم اصالت اثر، مختصرى از اين كتاب به دست نسل‌هاى بعدى رسيده و تغييراتى در آن داده شده است.

اين كتاب احتمالاً نخستين اثر با عنوان عمومى مسالك و ممالك است و مؤلف آن نخستين فردى است كه كتابى در جغرافياى اقتصادى گردآورى كرده و اثر وى براى ما باقى مانده است. طرح مباحث اقتصادى در اثر ابن خردادبه بيشتر بدان جهت است كه اولاً مؤلف ايرانى الاصل مسالك و ممالك از سنت ايرانى در جغرافى‌نگارى پيروى نموده است و جغرافى‌نگاران پيرو سنت ايرانى براى مسائل مربوط به خراج و محصولات و معادن سرزمين‌ها اهميت فراوان قائل بوده‌اند. ثانياً مؤلف به جهت شغل حكومتى خويش نه تنها با راه‌هاى ممالك اسلامى به ويژه ايران آشنا بوده بلكه نياز جدى به داشتن اطلاعات مبسوط از اوضاع اقتصادى جبال داشته است.

از ديگر وجوه اهميت مسالك و ممالك آنست كه اين اثر بر آثار جغرافيايى پس از خود تأثير فراوانى گذارده است. ابن حوقل صاحب صورة الارض در تدوين اثر خود از مسالك و ممالك سود جسته است. مقدسى كه اثر بسيار ارزشمندى در جغرافيا بنام أحسن التّقاسيم فى معرفة الاقاليم گردآورى كرده، ابن خردادبه را از پيشوايان دانش جغرافى مى‌شمرد. ظاهراً نزديكى ابن خردادبه به خلافت عباسى اين امكان را مهيا ساخته بود كه وى از آرشيوهاى حكومتى استفاده كند و بدين جهت مورد وثوق جغرافى‌دانان پس از خود قرار گرفته بود، هر چند از سوى بعضى نويسندگان اسلامى چون ابو الفرج اصفهانى به بى‌دقتى متهم شده است.

ابن خردادبه در بيان حدود اقاليم و راهها از بطلميوس استفاده نموده و لذا نفوذ و تأثير سنت يونانى در جغرافياى اسلامى از همان ابتدا همپاى نفوذ و تأثير سنت ايرانى وجود داشته است.

نويسنده در اثرش به «وصف زمين و چگونگى ساختار، قبله، راهها و سرزمين‌ها» پرداخته است. وى همچنين قبله و خراج هر سرزمين و تحول خراج در گذشته و حال، پادشاهان زمين و القاب آنها، راه‌ها، منزلگاه‌ها، تقسيمات سرزمين‌ها، اقوام و نژادها، جزاير و آبها، شگفتى‌هاى زمين و اطلاعات تاريخى را مورد توجه قرار داده و بر خلاف ابن واضح (يعقوبى) صاحب البلدان، فاصله‌ها را بر حسب ميل و نه منزل يا روز معين كرده و از اين نظر دقيق‌تر از البلدان است.

وى محدوده جغرافيايى كار خود را تا چين، كره و ژاپن گسترش داده ولى در مواردى وقايع را از افسانه‌ها تمييز نداده است. اين امر كه مؤلف به سفرهاى طولانى نپرداخته را مى‌توان مهمترين نقطه ضعف مسالك و ممالك دانست ولى بدون ترديد استفاده از آرشيوهاى حكومتى، اطلاعات جغرافياى انسانى- اقتصادى و قدمت تاريخى، آن را در مجموع اثرى منحصر به‌فرد مى‌سازد.

قسمت اساسى كتاب شامل توصيف راه‌هاست كه از لحاظ تفصيل متفاوت است. البته كتاب به توصيف راه‌ها بسنده نكرده بلكه مطالب ديگرى نيز دارد كه گويا بعدها بدان افزوده‌اند، مانند گفتگو از تقسيم زمين كه خطاهاى مكرّر دارد، همچنين از عجايب جهان و بناهاى معروف و غيره سخن به ميان آورده است.

كتاب ابن خردادبه از دو عنصر بالنسبة متفاوت ترتيب يافته است: ازيك سو مطالب خشك و رسمى بسيار مهمى را پيرامون راهها، مسافات، ميزان خراج، القاب، عناوين و غيره را مى‌توان در آن مشاهده نمود و از سوى ديگر با مطالبى پيرامون شگفتى‌ها مى‌توان ديد كه تا اندازه‌اى دور از باور است.

ناهماهنگى مطالب كتاب باعث شده كه جغرافى‌شناسان در ارزشيابى كار او اختلاف كنند. از اين‌رو كتاب وى محتاج هماهنگ كردن اين مايه‌ها ويك فصل‌بندى دقيق است.

منابع مقاله:

1- متن كتاب

2- ايگناتى،كراچكوفسكى، تاريخ نوشته‌هاى جغرافيايى در جهان اسلامى، ص 120-123.3-دائرة المعارف بزرگ اسلامى، جلد سوم، مدخل ابن خردادبه 409-414.

4-صالحى، نصر اللّه، كتابشناسى جغرافياى تاريخى اسلام و ايران، كتاب ماه تاريخ و جغرافيا، شماره 31، ارديبهشت 1379، ص 5.

پیوندها

مطالعه کتاب المسالک و الممالک،ابن خرداذبه در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور