مصقل صفا در نقد کلام مسیحیت

مصقل صفا در نقد کلام مسیحیت

نام کتاب	مصقل صفا در نقد کلام مسیحیت
نام های دیگر کتاب	نقد کلام مسيحيت
پدیدآورندگان	علوي عاملي، احمد بن زين‌‌العابدين (نويسنده) ناجي اصفهاني، حامد (مصحح) ميردامادي، جمال‎الدين (مقدمه‌نويس)
زبان	فارسي
کد کنگره	‏‎‏BR‎‏ ‎‏118‎‏ ‎‏/‎‏ع‎‏8‎‏م‎‏6
موضوع	مسيحيت - کلام - نقد و تفسير
ناشر	امير
مکان نشر	ايران - قم
سال نشر	مجلد1: 1373ش,
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE15767AUTOMATIONCODE

مصقل صفا در نقد کلام مسیحیت، نوشته میر سید احمد علوی عاملی (1057 تا 1060ق)، کتابی است با موضوع کلامی که در یک جلد به نگارش درآمده است و توسط حامد ناجی تصحیح و تحقیق شده است. مصقل صفا در نقد کتاب «منتخب آئینه حق‎نما» است که در نقد و ردّ دین اسلام از طرف علمای مسیحی به نگارش درآمده بود. نگارنده تلاش می‎کند به دعاوی نویسنده کتاب مزبور، پاسخ داده و نقد‎های فراوانی را متوجه باورهای مسیحت کند.

ساختار

کتاب، متشکل است از: مقدمه‎ای از سید جمال‎الدین میردامادی، گفتاری از آقای حسن سعید و پرفسور هانری کوربن، مقدمه مصحح، دیباچه مؤلف و محتوای اصلی در ضمن سه فصل.

گزارش محتوا

میر سید احمد علوى عاملى، از دانشمندان و فیلسوفان عصر صفوى است. حکومت صفوى به ملاحظات سیاسى و براى نزدیکى هرچه بیشتر با دول غربى و جلوگیرى از نفوذ دولت عثمانى مجبور بود که ضمن آزاد گذاشتن اقلیّت‎هاى مذهبى داخلى، پذیراى مبلّغان خارجى و هیئت‎هاى میسیونرى مسیحى باشد. با نفوذ هرچه بیشتر استعمار در ایران و کشورهاى شبه‎قاره، کشیشان مسیحى از کشورهاى انگلیس، فرانسه، پرتغال و دیگر کشورهاى اروپا به این سرزمین‎ها سرازیر شدند و به‎تدریج جرأت یافته و همراه با گسترش تبلیغات خود کتاب‎هایى در نقد و ردّ دین اسلام به رشته تحریر درآوردند. یکى از مهم‎ترین آنها کتابى بود به نام «آئینه حق‎نما» که توسط ژروم گزاویه در هندوستان و به زبان فارسى نگاشته شد. در پى نگارش این اثر، نسخه‎اى از آن از دربار پادشاه هند به دارالحکومه وقت ایران فرستاده شد. این اثر - که از استحکام خاصّى برخوردار بود – اندیشه‎گران ایرانى و غیر ایرانى را بر آن داشت که پاسخى بر آن بنگارند که بهترین پاسخ، همین کتاب مصقل صفا از مرحوم سید احمد عاملى است.

در واقع احیاى این کتاب تا حدودى مرهون شرق‎شناس معاصر، پرفسور هانرى کربن است. وى سال‎ها پیش در دانشگاه سوربن در مورد اهمیّت این کتاب یک سخنرانى ایراد کرد و سپس در همان دانشگاه به تدریس آن پرداخت. متن سخنرانى کوربن همراه با ترجمه فارسى آن در مقدمه کتاب مصقل به چاپ رسیده است. گذشته از این مقدمه، کتاب شامل مقدمه‎اى نسبتاً طولانى درباره زمینه‎هاى تاریخى تألیف کتاب، کتاب‎شناسیِ ردیّه‎هاى دانشمندان اسلامى بر اندیشه‎هاى مسیحیت، خلاصه‎اى از آراى میر سید احمد و شرحى بر زندگانى، آثار و اجازات این مرد بزرگ است.

فصل اوّل کتاب به مسئله تثلیث و الوهیّت مسیح اختصاص دارد و مؤلّف با بهره‎گیرى از ادلّه برهانى و شیوه‎هاى جدلى، به ابطال مدّعاى خصم مى‎پردازد؛ چنان‎که مى‎دانیم در قرآن کریم تثلیثى که به مسیحیان نسبت داده شده، عبارت است از سه اقنوم خدا، مسیح و مریم. امّا بیشتر مسیحیان، مخصوصاً در قرون اخیر، اقنوم سوم را روح‎القدس مى‎دانند.

مضافاً اینکه آباى کلیسا به‎تدریج تحت تأثیر اندیشه‎هاى نوافلاطونى، از تثلیث پولس رسول، تفسیرى وجودشناختى ارائه کردند و اتحاد اقنوم دوم و سوم را با خدا به‎صورت اتحاد صفات با ذات الهى مطرح ساختند. مؤلف در این فصل نشان داده است که به‎خوبى بر کلام مسیحیّت وقوف دارد و گریزگاه‎هاى بحث را کاملاً مى‎شناسد. در قدم نخست با مقدمات و براهین دقیق عقلى، هرگونه تعدّدى را از ذات واجب الوجود نفى مى‎کند و اثبات مى‎کند که تثلیث با بساطت و وحدت واجب در تنافى است.

سپس به کتاب مقدس بازمى‎گردد و اوصاف انسانى مسیح را بیرون مى‎کشد تا از این طریق، تغایر و عدم امکان اتّحاد عیسى مسیح با واجب الوجود را اثبات کند. نویسنده «آئینه حق‎نما»، براى جمع بین الوهیّت و فرزند بودن عیسى، به صفاتى چون بصیر و سمیع استدلال مى‎کند که هیچ‎کدام مستلزم جسمیّت نیست. صاحب مصقل تنبّه مى‎دهد که به‎هرحال انجیل، حضرت مسیح را با صفات انسانى و جسمانى توصیف کرده و این صفات با الوهیّت منافات دارد. در اینجا سید احمد مسیر بحث را به سؤال و جواب‎هاى جزئى مى‎کشاند و همه راه‎هاى توجیه را بر خصم خویش مى‎بندد. وى در این میان نشان مى‎دهد که تعبیر «فرزند خدا» در اناجیل اربعه و به‎طور کلّى در عهدین، غیر از معنایى است که مسیحیان متأخر از زمان پولس به بعد ادّعا کرده‎اند. کتاب مقدس، حواریون مسیح، نیکوکاران و راه‎یافتگان و بنى‎اسرائیل و حتى کلّ بشریّت را فرزندان خدا مى‎خواند.

در کتاب «آئینه حق‎نما»، مسیح را «علم خداوند» و روح‎القدس را به «میل خداوند به ذات خویش» [محبّت] تفسیر مى‎کند و علم و میل را امورى قائم به ذات و مستلزم تثلیث مى‎داند. مؤلف از دو طریق این مدّعا را ابطال مى‎کند: نخست با مبانى فلسفى اثبات مى‎کند که تأخیر علم و محبّت ذاتى، از ذات اله محال است. سپس با تمسّک به ویژگی‎هاى انسانى - که در انجیل براى مسیح بیان شده - اطلاق علم را بر حضرت عیسى از «سخافت عقل و وقاحت فطرت» مى‎داند. در پایان از این بیان انجیل و قرآن کریم که مسیح را «کلمه» (و به تعبیر مؤلف «حروف») مى‎داند، یک برداشت عرفانى مى‎کند و در نفى علم بودن و الوهیّت مسیح استدلال مى‎کند.

به‎طور کلّى مؤلف مصقل در این فصل مسلّم مى‎گیرد که انجیل، مسیح را علم الهى دانسته است و همه تلاش ایشان این است که این مطلب را ابطال کند و یا تنافى آن را با دیگر فقرات کتاب مقدس نشان دهد. همان طور که گفته شد، انجیل هیچ‎گاه مسیح را به‎صورت یکى از صفات الهى تصویر نکرده و این مطلب از عقاید مسیحیان متأخر است.

مرحوم علوى در پایان فصل اوّل به این نکته بازمى‎گردد که آیا لفظ اولاد یا فرزند در کتاب مقدس تا چه حد بر مدّعاى مسیحیان دلالت دارد. وى با تمسّک به این کلام مسیح به شاگردان که: «من در پدرم و پدر در من و شما در من و من در شما»، استدلال مى‎کند که اگر مدعاى مسیحیان راست باشد، بر طبق کتاب مقدس باید شاگردان مسیح را نیز فرزندان خدا دانست.

فصل دوم، به چگونگى الوهیّت عیسى مسیح و ارتباط بین جنبه ناسوتى و لاهوتى او اختصاص دارد و به همین مناسبت بحث به «فداء» کشیده مى‎شود و در پایان از «بشارات عهدین» به نبوّت پیامبر اکرم(ص) بحث مى‎شود.

چنان‎که مى‎دانیم مسیحیان در چگونگى الوهیّت مسیحیّت اختلاف دارند و فرقه‎هاى یعقوبیه، نسطوریه و دیگر فرق، هرکدام به‎نوعى این مسئله را تفسیر مى‎کردند. نویسنده کتاب «آئینه حق‎نما»، تا آنجا که از نقل مصقل صفا برمى‎آید، بى‎آنکه وارد جزئیات بحث شود، با زرنگى خاصى این مسئله غامض را به‎طور سربسته مطرح مى‎کند؛ در اینجا نیز مؤلف مصقل به همان روش سابق از دو طریق این ادّعا را ابطال مى‎کند: ابتدا تنافى این مطلب را با مضامین کتاب مقدس معلوم مى‎دارد و سپس غیر معقول بودن اصل این مدّعا را به اثبات مى‎رساند.

نویسنده مصقل صفا در بخشی از کتاب خود، به مسئله بشارت عهدین بر نبوّت پیامبر اکرم(ص) منتقل مى‎شود. یکى از بحث‎انگیزترین مباحث در مناظرات بین مسلمانان و ترسایان همواره همین نکته بوده است. بررسى این بخش از مصقل صفا، خود به مقاله‎اى مفصل نیازمند است. مصحح محترم در تعلیقات خویش قدم فراتر گذاشته و مواضعى از کتاب مقدس را که بر بشارت استدلال شده، یکجا گرد آورده است.

در فصل سوم ابتدا به احکام انجیل و شریعت نصارا مى‎پردازد و نشان مى‎دهد که عبارات انجیل نه‎تنها با تورات در تنافى است، بلکه با دیگر عبارات انجیل نیز سازگار نمى‎باشد. سپس وارد بحث از معاد روحانى و معاد جسمانى مى‎شود. عباراتى که مرحوم علوى عاملى از کتاب «آئینه حق‎نما» در این‎باره نقل مى‎کند، چندان گویا نیست، امّا ایشان روحانى بودن معاد را به صاحب کتاب نسبت مى‎دهد و سپس در صدد اثبات معاد جسمانى برمى‎آید. مصقل صفا در مورد معاد جسمانى نیز مطالب جالبى دارد. ایشان معتقد است که همه حکماى الهى به معاد جسمانى باور داشته‎اند، امّا تنها به دلیل نقلى تمسّک مى‎کرده‎اند و از ارائه برهان عقلى عاجز بوده‎اند. ایشان براى نخستین بار در فلسفه بر معاد جسمانى ادله‎اى عقلى اقامه کرده است؛ به‎علاوه با تأمّل در نصوص کتاب مقدس معلوم مى‎شود که انجیل نیز بر معاد جسمانى گواهى مى‎دهد و یا لااقل لازمه پاره‎اى از قطعات انجیل، پذیرش معاد جسمانى است.

در پایان کتاب، مصنّف به مسئله «نبوّت خاصه» مى‎پردازد و با اشاره به خاتمیّت نبى اکرم(ص)، از پیامبران اولوالعزم و اوصیاى آنها سخن به میان مى‎آورد. هانرى کوربن در مقدّمه خویش در مورد نبوّت و تفسیر اسلامى آن و مقایسه با نبوت در اندیشه مسیحیان نکاتى بیان کرده است که در اینجا مجال طرح آن نیست. میر سید احمد عاملى در طى مباحث کتاب سعى مى‎کند که همین تفسیر اسلامى از نبوّت و وحى را از لابه‎لاى انجیل و تورات بیرون کشد.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب مقدمه مصحح و فهرست اجمالی محتویات کتاب در ابتدا و فهرست تفصیلی محتوای اصلی کتاب به‎همراه فهرست‎های: گروه‎ها و فرق، کتب و رسائل، شهرها و مکان‎ها، اعلام اشخاص و اصطلاحات خاصه، بخشی از مآخذ، منابع انگلیسی، استدراک، رساله در دفاع از مصقل صفا از خود نویسنده، غلط‎نامه و... در پایان آن ذکر شده است.

در پاورقی‎ها توضیح برخی از جملات و آدرس مطالب ذکر شده است.

منابع مقاله

سبحانی، محمدتقی، «مصقل صفا اثری جاوید در مناظرات بین الادیان»، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، به آدرس: http://www.ensani.ir/fa/content/50948/default.aspx