تمهيد المباني: تفاوت میان نسخه‌ها

انگيزه نويسنده از تأليف اين اثر، رؤياى صادقه‌اى بوده كه در اين زمينه، ديده است<ref>[http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Text/19286/2/10 مقدمه، ص 10]</ref>

در باب اول مقدمه، كه داراى هفت فصل مى‌باشد، در فصل اول و دوم، ضمن تعريفى از علم تفسير و موضوع و غايت آن، به بررسى علوم لازم براى تفسير و تأويل آيات قرآنى پرداخته شده و به لزوم آشنايى با هفده نوع علم براى اين منظور، اشاره شده است. اين علوم عبارتند از: علم لغت، تصريف، نحو و اشتقاق، معانى، بيان، بديع، قرائات، اصول دين، اصول فقه، اسباب نزول و قصص، ناسخ و منسوخ، فقه، حديث، ظاهر و باطن، وجوه و نظاير و محكم و متشابه<ref>ج 1، ص 3 - 53</ref>

در فصول بعدى، لزوم حكمت متعاليه در تفسير قرآن، موارد و نحوه كاربرد حكمت در تفسير قرآن، وحدت حقه واجب‌الوجود و بساطت او، لزوم مبانى عرفان در تفسير قرآن و وجوه مختلف اعجاز، بيان شده است<ref>همان، ص 55 - 112</ref>

باب دوم مقدمه داراى پنج فصل مى‌باشد و مباحث مطرح‌شده در آن، عبارتند از: نزول و انزال دفعى قرآن، جمع‌آورى آيات آن به‌وسيله [[علی بن ابی‎طالب(ع)، امام اول|حضرت على(ع)]] و عثمان، حجيت ظواهر قرآن، تبيان كل شيء بودن و عظمت قرائت آن<ref>همان، ص 115 - 141</ref>

در آخرين باب مقدمه، از حكمت عملى قرآن سخن به ميان آمده و مباحث آن عبارتند از: حقيقت ايمان، اخلاص، توكل، تسليم، تقوا، محاسبه و مراقبه نفس و توبه<ref>همان، ص 149 - 191</ref>

نويسنده قبل از شروع به تفسير، خطبه مختصرى را به زبان عربى، مشتمل بر حمد و ثناى پروردگار و درود بر پيامبر(ص) و اهل‌بيت(ع)، به‌ويژه على(ع) و حضرت مهدى(عج) و پيروان راستين آن حضرات ذكر كرده است<ref>همان، ص 193</ref>

باب اول، داراى چهارده فصل بوده و در آن، تفسير ''' «بسم الله» ''' از نظر عرفانى، بيان شده است. از جمله موضوعات مطرح‌شده در اين باب، عبارتند از: پيدايش و تركيب و جهر و متعلقات بسمله، مكى يا مدنى بودن و اسامى سوره فاتحه و اهميت آن، كاربرد باء بسمله و وضع اسم بر حضرت حق تعالى، تعريف اسم و تقسيم آن به توفيقى و غير توفيقى و تفسير هر بسمله در آغاز هر سوره، در ظهور موجودات از باء بسمله و اسرار آن، حدودث اسماء و اسم اعظم، احصاء اسماء الله و تقسيم آن‌ها به حسنى و اعظم بودن، اسماء ذاتى و صفاتى و افعالى و جلالى و جمالى و كمالى و تخلّق يا تحقق بدانها، مراتب اسماء الله و تشكيك و تواطؤ آن و اسم مستأثر و مكنون، شناخت اسماء و صفات واجب‌الوجود از دو سلسله نزول و صعود، تحقق در حركات و انواع و موضوع آنها در قوس صعود، در فرق بين اسماء و صفات و تحقيق در صفات حق، نظريه حكماى متأله شيعه در صفات حق تعالى و تقسيمى جامع‌تر از اسماء الله و صفات او و اعيان ثابته<ref>همان، ص 196 - 410</ref>

باب دوم، در تفسير كلمه «الله» مى‌باشد. اين باب، داراى دوازده فصل بوده و موضوعات بررسى‌شده در آن، عبارتند از: معنى هويت حق و اشتقاق اسم الله تعالى؛ الوهيت و متعلقات آن و نظريه [[غزالی، محمد بن محمد|غزالى]]؛ ذات حق تعالى يا وجود مطلق و مراتب ظهور او؛ انيت و واحديت حضرت حق؛ تنزيه و تشبيه حق تعالى؛ ازل، ابد، قديم، دهر و سرمد بودن خداوند؛ حيات حضرت حق؛ علم حق تعالى و عالم و معلوم و اتحاد آن‌ها؛ اراده، داعى و غرض در خداوند؛ قدرت حق تعالى و جبر و اختيار؛ كلام حضرت حق و سميع و بصير بودن خداوند<ref>همان، ص 413 - 583</ref>

باب سوم تا آخر، در جلد دوم جاى گرفته است. باب سوم، در تفسير «الرحمن و الرحيم» بوده و داراى پنج فصل است. نويسنده در اين باب، ابتدا معنا و اشتقاق اين دو اسم را بررسى نموده و پس از تحقيق وافى و عقلى در اين دو اسم، سريان رحمت رحمانى بر ذات حق تعالى و كل وجود را بحث كرده است. در پايان، به حقيقت رحمت رحيمى از ديدگاه عرفانى و علمى، نگريسته است<ref>ج 2، ص 588 - 635</ref>

باب چهارم، داراى يازده فصل بوده و در آن، به تفسير ''' «الحمد لله رب العالمين» '''، پرداخته شده است. موضوعات مطرح‌شده در اين باب، عبارتند از: تعريف حمد و فرق آن از مدح و شكر و كاربرد هريك؛ تحقيق كلامى در «الحمد لله»؛ در حمد ملائك و انبياء و رسل و كل عوالم امرى و خلقى؛ حقيقت حمد و شكر و امتناع استيفاء حق آن از حامد و شاكر؛ ملاحظات عقلى و حكمى حمد و حمد حضرت حق از ذات خود؛ حمد عرفانى از نظر [[ابن عربی، محمد بن علی|ابن عربى]]؛ تحقيق تفصيلى در مراتب حمد به اعتبار حامدان؛ خارج بودن حمد از مقولات ده‌گانه عرضى؛ تفسير ''' «رب العالمين» '''؛ اضافه و نسبت حمد به «رب العالمين» و تحقيقات عرفانى در حقيقت حمد<ref>همان، ص 640 - 719</ref>

باب پنجم، در تفسير ''' «الرحمن الرحيم» ''' بوده و در آن، ابتدا از تكرار يا عدم تكرار آيه مزبور بحث شده و سپس، ادله عقلى و نقلى در صفات فعل بودن رحمان و رحيم پس از «حمدله» بررسى شده است<ref>همان، ص 726 - 732</ref>

باب ششم، در تفسير ''' «مالك يوم‌الدين» ''' بوده و مباحث مطرح‌شده در نه فصل آن، عبارتند از: معنى لغوى «مالك و مَلِك»؛ احكام متفرعه بر دو اسم «مالك و مَلِك»؛ انزال يا تنزيل بودن «مالك و مَلِك»؛ كاربرد «مالك و مَلِك» در آيات قرآن و مشتقات آن‌ها و برهان هريك؛ اخبار و روايات اين دو قرائت و حقيقت «يوم‌الدين» و معانى مربوط به آن<ref>همان، ص 738 - 836</ref>

در باب هفتم، در سه بخش، به تفسير ''' «إياك نعبدو إياك نستعين» ''' پرداخته شده<ref>همان، ص 840</ref>و باب هفتم، در هفده فصل، به تفسير ''' «اهدنا الصراط المستقيم» ''' اختصاص يافته است. برخى از مباحث مطرح‌شده در اين باب، عبارتند از: معانى مختلف هدايت در قرآن كريم؛ بحث و تحقيق عقلى در هدايت موجودات؛ هدايت انسان در مراتب كمال؛ اقسام هدايت براى انواع طالبان؛ مراتب هدايت و مهتدى از نظر عرفانى؛ حقيقت صراط و استقامت از نظر حكما؛ تحقيق در معنى صراط در قيامت كبرى؛ تحليل عقلى و عرفانى دعا و اجابت و زمان و مكان آن و صراط مستقيم بودن قرآن، پيامبر(ص) و ائمه(ع)<ref>همان، ص 921 - 1043</ref>

تفسير آيه ''' «صراط الذين أنعمت عليهم» ''' در قالب شش فصل، در باب هشتم آمده است. عنوان برخى از اين فصول، عبارتند از: تفسير نعمت و گستره فراگير و شمول آن؛ معنى و حد نعمت و تفسير آن به ولايت؛ تحقيق در نعمت حقيقى و صورت و روح و سر آن و موارد كاربرد نعمت در قرآن<ref>همان، ص 1051 - 1103</ref>

در آخرين باب، به تفسير ''' «غير المغضوب عليهم و لا الضالين» ''' پرداخته شده است. در اين باب، ابتدا معنى لغوى و اصطلاحى «غضب» بررسى و سپس به اين امر پرداخته شده كه «مغضوبين» و «ضالين» چه كسانى مى‌باشند. از ديگر مباحث اين باب، عبارتند از: تحقيق عقلى و فلسفى در مسئله غضب الهى؛ معنى لغت و اصطلاح كفر و انواع كافر نعمت در قرآن؛ تحليل عقلى و عرفانى در ضلالت و مراتب آن؛ تفسير عرفانى «مغضوب» و «ضال»؛ وجه تقدم «مغضوب عليهم» بر «ضالين» و نسبت دادن غضب و اراده انتقام به حضرت حق تعالى<ref>همان، ص 1106 - 1145</ref>