مفتاح الكرامة في شرح قواعد العلامة (حسینی عاملی)

مفتاح الکرامة في شرح قواعد العلامة
پدیدآوران	علامه حلی، حسن بن یوسف (نويسنده) حسینی عاملی، محمدجواد بن محمد (نويسنده)
عنوان‌های دیگر	قواعد الأحکام في معرفة الحلال و الحرام. شرح
ناشر	دار إحياء التراث العربي
مکان نشر	بیروت - لبنان
چاپ	1
موضوع	علامه حلی، حسن بن یوسف، 648 - 726ق. قواعد الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام - نقد و تفسیر فقه جعفری - قرن 8ق.
زبان	عربی
تعداد جلد	11
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏182‎‏/‎‏3‎‏ ‎‏/‎‏ع‎‏8‎‏ ‎‏ق‎‏9023‎‏ ‎‏1300‎‏الف‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

مفتاح الكرامة في شرح قواعد العلامة نوشته سيد محمد جواد بن محمدحسینى شقرائى عاملى نجفى (م 1226 ق).

كتاب مفتاح الكرامة بى‌نظيرترين شرح «قواعد الأحكام» تأليف علامۀ حلى (م 726 ق) (قده) است. اگر چه شروح متعددى نظير «إيضاح الفوائد»، «كنز الفوائد»، «كشف اللثام» بر قواعد علامه نوشته شده است اما هيچ كدام از آنان هم‌سطح و هم‌طراز با اين كتاب نيستند.

منزلت كتاب

اين كتاب مشهورترين و بهترين تأليف علامه سيد محمد جواد عاملى مى‌باشد و در نوع خود بى‌نظير است.

در اين كتاب تمام اقوال و نظريات فقهاى عظام، اجماع اصحاب و حتى موارد مشهورترين آنان با دقتى كم‌نظير و روشى بديع گردآورى شده است.

آن گونه كه در خطبۀ كتاب آمده است «مفتاح الكرامة» را به دستور استادش شيخ جعفر بن خضر جناحى (م 1228 ق)، معروف به کاشف‎الغطاء، اعجوبۀ فقه و فقاهت در زمان خود تأليف نموده است و حدود سى سال (1226 - 1197) تأليف آن طول كشيده است.

با توجه به اين كه كتاب در اواخر عمر مؤلف تأليف شده است و بنابراين چكيده و خلاصۀ افكار علمى بلند و فقهى اين فقيه بزرگوار بوده و همين‌طور حلقۀ واسطۀ افكار بلند اساتيد بزرگوارش همچون سيد محمد مهدى طباطبايى مشهور به بحر العلوم (م 1212 ق) و شيخ جعفر کاشف‎الغطاء (م 1228 ق) و شاگردانى هم‌چون شيخ محمدحسن نجفى، صاحب جواهر الكلام (م 1266 ق) و شيخ حسن بن جعفر کاشف‎الغطاء (م 1262 ق) مى‌باشد.

تاريخ تأليف و انتشار

تأليف كتاب از سال 1197ق آغاز و حدود سى سال بعد در سال 1226ق پايان يافته است.

تأليف اين كتاب بر اساس نظم و ترتيب «قواعد الأحكام» از كتاب طهارت آغاز نشده است بلكه ابتدا در سال 1199ق جلد هشتم (كتاب مواريث يا فرائض) به پايان رسيده است.

سپس كتاب طهارت در سال 1201ق پايان يافته است.

نكتۀ قابل ذكر اين كه سال 1301ق كه به عنوان تاريخ اتمام كتاب طهارت در آخر جلد اول «مفتاح الكرامة» و هم‌چنين در «الذريعة» ذكر شده است صحيح نيست و سال 1201ق با 1301ق اشتباه شده است. (الذريعة ج 21، ص 340).

پس از كتاب طهارت، كتاب صلاة در سال 1205ق پايان يافته است و از تاريخ اتمام كتاب زكات اطلاعى در دست نيست و آنچه در انتهاى جلد سوّم آمده كه: قد عاقه الأجل عن إكماله و إكمال باقي العبادات، يعنى مؤلف قبل از پايان يافتن كتاب زكات و باقى مباحث قسمت عبادات دار فانى را وداع گفته است، صحيح نمى‌باشد، زيرا مؤلف در آخرين سال‌هاى زندگانى خود يعنى سال 1226 ق، كتاب‌هاى اقرار، قضاء و قسمتى از ديات را تأليف نموده است.

تاريخ اتمام جلد چهارم (كتاب متاجر) نيز مشخص نيست. در جلد پنجم كتاب‌هاى دين و توابع آن را بين سال‌هاى 1216 تا 1221ق تأليف نموده است.

جلد ششم شامل كتاب‌هاى امانات و توابع آن، جعاله، غصب و شفعه در سال 1223ق تأليف شده است.

جلد هفتم شامل كتاب‌هاى احياء موات تا وكالت در سال 1225ق پايان يافته است، جلد هشتم كه قبلا گذشت.

جلد نهم، كتاب‌هاى وقوف و صدقات، و اقرار در جمادى الاولى و ذى القعدۀ سال 1226ق پايان يافته است. در اين مجلد كتاب وصايا ناتمام مانده و تاريخ اتمام آن مشخص نيست.

جلد دهم شامل كتاب‌هاى قضاء و قسمتى از ديات، از تاريخ اتمام آنها اطلاع دقيقى در دست نيست. اگر چه در الذريعةتاريخ اتمام كتاب قضاء را سال 1226ق اعلام نموده است. (الذريعة ج 21 ص 341).

تاريخ اتمام جلد يازدهم كه حاشيۀ مؤلف بر كشف اللثام في شرح قواعد الأحكام تأليف محمد بن حسن اصفهانى معروف به فاضل هندى (م 1137 ق) است، نيز مشخص نمى‌باشد.

به نظر مى‌رسد كه كتاب‌هايى كه تاريخ اتمام آنها مشخص نيست. بين سال‌هاى 1205ق تا 1216ق تأليف شده‌اند.

نكتۀ قابل توجه اين كه علامۀ محقق آقا بزرگ تهرانى در «الذريعة» گفته است كه كتاب نكاح و اوائل كتاب طلاق مفتاح الكرامة را در كتابخانۀ شيخ عبدالحسين تهرانى در كربلا ديده است كه در چاپ‌هاى فعلى موجود نيست. (الذريعة341/21).

كتاب مفتاح الكرامة در ابتدا 32 جلد خطى بوده است كه بعدها به صورت ده جلدى چاپ شده است. (أعيان الشيعة ج 292/4).

از اين ده جلد، جلدهاى اول تا پنجم و همين‌طور جلد هشتم در سال 1326ق و جلد هفتم در سال 1327ق بوسيلۀ چاپخانۀ شورى مصر در قاهره چاپ شده است.

جلد ششم و امانات و توابع آن در سال 1333 در چاپخانۀ وطن علويه در دمشق بوسيلۀ سيد محمد محسن امين مؤلف أعيان الشيعة چاپ شده است. (أعيان الشيعة ج 292/4).

جلد نهم و دهم و يازدهم به دستور آیت‌الله آقا حسين بروجردى (م 1276 ق) و به مديريت و تصدى آقاى محمدحسین كوشان‌پور در سال 1376ق در تهران چاپ شده است.

مصحح و مسئول تحقيق جلد نهم محمدباقرحسينى شهيدى بوده است.

جلد دهم و يازدهم توسط احمد بن محمد صادق قمى در سال 1307ق نسخه بردارى شده است.

كتاب موجود بوسيلۀ مؤسسۀ دار احياء التراث العربي در يازده جلد و در سال ؟؟؟چاپ شده است.

تقسيم‌بندى مطالب

كتاب مفتاح الكرامة يازده جلد است كه ده جلد آن شرح قواعد علامه است و يك جلد آن شرح قسمتى از كتاب قصاص از كشف اللثام تأليف فاضل هندى (م 1137 ق) مى‌باشد كه به صورت غير مستقيم شرح قواعد علامه نيز مى‌باشد.

متأسفانه كتاب مفتاح الكرامة شرح كامل قواعد علامه نمى‌باشد و بسيارى از قسمت‌هاى آن ناقص مى‌باشد. از قسمت عبادات فقط كتاب‌هاى طهارت، صلاة و قسمتى از زكات شرح زده شده است و بقيۀ كتاب‌هاى آن يعنى خمس، حج، صوم، جهاد، امر به معروف و نهى از منكر وجود ندارند.

نكتۀ قابل ذكر اين كه كتاب صلاة مسافر تأليف سيد محمد مهدى طباطبايى، معروف به بحر العلوم در صفحات 501 تا 543 جلد 3 آورده شده است.

از قسمت معاملات، كتاب‌هاى متاجر، دين و توابع آن (رهن، حجر، ضمان، صلح)، امانات و توابع آن (لقطه و جعاله)، غصب و توابع آن (شفعه، احياء موات)، اجاره و توابع آن (مزارعه، مساقات، شركت، قراض، وكالت، وقوف و عطايا، وصايا و نكاح آورده شده است. در اين قسمت كتاب سبق و رمايه و قسمتى از كتاب وصايا شرح نشده است.

از قسمت ايقاعات، كتاب‌هاى فراق (طلاق، خلع و مبارات، ظهار، ايلاء، لعان)، عتق و توابع آن (تدبير، كتابة، استيلاء)، ايمان و توابع آن (نذر، كفارات) آورده شده است.

نكتۀ قابل ذكر اين كه علامۀ محقق آقا بزرگ تهرانى صاحب الذريعة، كتاب نكاح و اول كتاب طلاق مفتاح الكرامة را در كتابخانۀ شيخ عبدالحسين در كربلا مشاهده نموده است. (الذريعة ج 341/21).

از قسمت احكام، كتاب‌هاى فرائض يا مواريث، قسمتى از كتاب قضاء و قسمتى از كتاب ديات تا اواسط مقصد پنجم كه ديۀ جنين است و حاشيه بر قصاص كشف اللثام مطرح شده است. كتاب‌هاى صيد و ذبائح، اطعمه و اشربه، شهادات، حدود و قسمت‌هايى از كتاب جنايت شرح نشده است.

بطور خلاصه مطالب موجود در كتاب‌ها عبارتند از:

- جلد اول، كتاب طهارت،

- جلد دوم و سوم كتاب صلاة و قسمتى از زكات،

- جلد چهارم، كتاب متاجر،

- جلد پنجم كتاب دين و توابع آن،

- جلد ششم كتاب‌هاى امانات و توابع آن و غصب و شفعه،

- جلد هفتم، احياء موات و توابع آن،

- جلد هشتم، فرائض يا مواريث،

- جلد نهم، كتاب‌هاى وقوف و صدقات، اقرار و قسمتى از وصايا،

- جلد دهم، كتاب‌هاى قضاء و قسمتى از ديات،

- جلد يازدهم، حاشيه بر كتاب قصاص از كشف اللثام.

بايد توجه داشت كه حاشيۀ مؤلف بر كتاب قصاص كشف اللثام تأليف فاضل هندى در ابتداى ضميمۀ جلد دهم بوده است و بعدها به صورت جلد يازدهم مستقلا چاپ شده است. (صفحۀ آخر جلد دهم كتاب).

همان طور كه در خطبۀ جلد يازدهم آمده است مؤلف قصد داشته فقط بر قسمتى از كتاب قصاص شرح بزند و بنابراين از مطلب دوم از كتاب جنايات در كشف اللثام تا مطلب سوم در كيفيت استيفاء شرح زده شده است. (أعيان الشيعة ج 291/4).

همين‌طور در بحث مواسعه و مضايقه، مؤلف كتابى را به درخواست استادش صاحب رياض المسائل(م) بنام الرحمة الواسعة في المضايقة و المواسعة تأليف نموده است كه ضمن آوردن قسمت‌هايى از آن در كتاب به آن اشاره نموده است. (أعيان الشيعة ج 293/4، مفتاح الكرامة ج 1، صفحۀ 550 و 551، ج 2 صفحۀ 36).

ويژگى‌ها

از ويژگى‌هاى بسيار مهم كتاب، استقراء تام در اقوال و نظريات فقها و مراجعۀ مستقيم به كتاب‌هاى آنان مى‌باشد، مؤلف داراى كتابخانۀ‌اى بوده است كه تمام كتاب‌هاى فقهى مورد نيازش در اختيار او بوده است و بنابراين به كمتر كتابى به صورت نقل قول اشاره دارد. (أعيان الشيعة ج 293/4).

از ديگر ويژگى‌هاى كتاب احترام مؤلف به اساتيد بزرگوارش مى‌باشد. صاحب أعيان الشيعة در اين رابطه مى‌گويد:

أما تعظيمه لأهل العلم و لا سيما مشايخه فلم يعهد مثله من غيره قديما و حديثا كما يظهر من ديباجات كتبه و قال بعض العلماء ما رأيت مصنفا كصاحب مفتاح الكرامة فإنه و إن نسب جميع ما حققه من مصنفاته إلى مشايخه هضما لنفسه و قال في خطبة بعض مصنفاته: ما كان فيها من تحقيق سمين فهو للأستاد و ما كان فيه من غش فهو لي، و هذا ما رأيته من غير المصنفين. (أعيان الشيعة ج 290/4 و 291).

مؤلف در نگارش اين كتاب به تلاشى شبانه روزى دست زده است بطورى كه بسيارى از كتاب‌ها را در نيمه‌هاى شب يا نزديك فجر به پايان رسانيده است.

به عنوان مثال كتاب طهارت را در ربع آخر شب و كتاب دين را ساعتى قبل از اذان صبح، جلد هفتم (احياء موات و توابع آن) را بعد از نيمه‌شب نهم ماه مبارك رمضان، كتاب شفعه و اقرار را در شب‌هاى قدر و شب عيد فطر به پايان رسانيده است. حتى در ماه مبارك رمضان و شب‌هاى قدر به تأليف كتاب اقدام نموده بطورى كه 8 تا 10 جزء از كتاب اقرار را در ماه مبارك رمضان به پايان رسانيده است.

در اين رابطه نيز شعرى به اين مضمون سروده است.

اتعبت نفسي بهذا الشرح مجتهدا	ما صدّني عنه شيء قلّ أو أكثرا

{| class="wikitable poem"

|- ! كل النهار و كل الليل في شغل !! فلا أبالي أطال الليل أم فطرا |}

(أعيان الشيعة ج 294/4).

مؤلف در سال‌هاى 1221ق تا 1226ق در حالى كه شهر نجف اشرف و كربلاى معلا و حلّه به محاصره وهابى‌ها و آل سعود درآمده بود، به تأليف جلدهاى ششم و هفتم و هشتم مفتاح الكرامة پرداخته است در واقع اواخر اين كتاب‌ها تاريخچه‌اى از زمان و رويدادهاى آن را در بردارد و اوضاع آن زمان در آنها حكايت شده است. مؤلف در اين قسمت‌هاى كتاب از قتل مردان و كودكان و گرفتن اموال و تسلط بر شهر مكه و مدينۀ منوره و تخريب قبرستان بقيع و حمله به نجف اشرف و تعطيلى سه سالۀ زيارت مكۀ منوره و بسته شدن راه‌ها و قتل عام زائرين امام حسين(ع) و به آتش كشيده شدن مزارع خبر داده است.

از ديگر ويژگى‌هاى كتاب، قلم روان و تسلط مؤلف به لغات و ادبيات عرب و سرودن شعرهاى عربى است كه متن كتاب شاهد بر اين مدعى است.

در پايان بعضى از مجلدها نصايح وى به طالبين علم و معرفت ديده مى‌شود كه آنها را تشويق به فراگيرى فقه و علوم دينى نموده است. در آخر جلد نهم (كتاب اقرار) اين گونه مى‌خوانيم: و أوصى إخواني بالجد و الجهد و الاشتغال و تتبع الأخبار و الأقوال مع كمال الضبط و عدم التعويل على الانفال و بالاشتغال في الليل و النهار و أن لا يغادر من أوقاتهم في غير تحصيل و بالزهد في هذه الدنيا فإن الميل إليها آفة التحصيل.

گفتار بزرگان

أعيان الشيعة: له مصنفات كثيرة: 1 - مفتاح الكرامة في شرح قواعد العلاّمة و هو أكبر مصنفاته و أشهرها و هو أعظم معين لتلميذه على تصنيف الجواهر فهو في بابه عديم النظير بين مصنفات أصحابنا....و قد حاز هذا الكتاب شهرة واسعة و استنسخت منه عده نسخ في حياة مؤلّفه و بعد وفاته و تنافس أهل المكتبات في اقتناعه و إيداعه مكتباتهم. (أعيان ج 291/4).

مؤلف أعيان الشيعة سپس در صفحۀ 292 شعرهايى را در مدح كتاب‌هاى وصيت و وكالت و غيره از مفتاح الكرامة را بيان مى‌نمايد كه شاعران آنان مشخص نيست و سپس خود شعرى را در مدح آن آورده است:

شرح به تنحل كل عويصة	في حلها قد اعيت الشراحا

{| class="wikitable poem"

|- ! جمع المقاصد كاشفا للثامها !! و لكل مشكلة عدا إيضاحا |} {| class="wikitable poem" |- ! كنز الفوائد و الفوائد و هو في !! ظلم الجهالة قد بدا مصباحا |} {| class="wikitable poem" |- ! بحر تدقق من يراع محمد !! تلقى البحور بجنبه ضحضاحا |} {| class="wikitable poem" |- ! للّه آية معجز ظهرت به !! فعدت لكل كرامة مفتاحا |}

الذريعة: و هو كتاب جليل و لنعم ما قيل فيه.

للّه آية معجز ظهرت به	فعدت لكل كرامة مفتاحا

فالجواهر بمفتاح كرامته استخرجت و الهداية بمصباح رعايته استضائت بل سائر الكتب المبسوطة في الأحكام التقطت من أرقام صحائفه الكرام و للّه الحمد على طبعه و نشره في هذه الأعوام بأحسن طبع في طي عشر مجلدات صخام. (الذريعة ج 21 ص 340).

روضات الجنات: و له أيضا من المصنفات المشهورة شرحه الضخم المبسوط على (قواعد) العلامّة و هو المسمّى ب‍ «مفتاح الكرامة» في نحو من ثمانين و عشرين مجلدا كتابيا، و قيل غالب تفصيلات شرح تلميذه الأخير على (الشرائع) منه، و لم ير عين الزمان أبدا بمثله كتابا مستوفيا لأقوال الفقهاء، و مواقع الإجماعات، و موارد الاشتهادات، و أمثال ذلك من غير خيانة في شيء منها و لا اجتهاد له في فهم ذلك كما هو عادة تلميذه - شكرا للّه سعيه الجميل - في تسهيل الأمر بما لا مزيد عليه لكل من يريد اجتهادا في مسألة. هذا. (روضات الجنات ج 217/3).

كرام البررة: و ترك آثارا جليلة تدل على تحقيقه و تدقيقه و تبحره في الفقه و الأصول و تتبعاته لأقوال الفقهاء من المتقدمين و المتأخرين و ما امتاز به من ضبط و اتقان مع جودة الخط و أهم آثاره و أشهرها «مفتاح الكرامة» في شرح (قواعد العلاقة) من خيرة أسفار و المتأخرين جمع أكثر أبواب الفقه بأسلوب جيد و هو في اثنين مجلدا ألّفه بأمر أستاذه کاشف‎الغطاء أيام اشتغاله عليه كما صرّح به في أوّله. (كرام البررة ج 287/1).

كنايه‌ها و رمزها

در نسخه‌هاى خطى جلد هشتم مفتاح الكرامة به نقل از مؤلف، اسامى افرادى كه با رمز و كنايه ذكر شده‌اند نقل شده است كه عبارتند از:

السيد حمزة - ابن زهرة

الطوسي - صاحب الوسيلة

الكاتب - ابن الجنيد

الحسن بن عيسى - ابن عقيل

يوسفي - صاحب كشف الرموز

صميري - الشيخ مفلح

العجلي - ابن إدريس

الأستاذ الشريف - السيد محمد مهدى حسنى طباطبايى

شارح المفاتيح - آقا محمدباقر

شيخنا - الشيخ جعفر کاشف‎الغطاء

و امّا اسامى كتاب‌ها:

غاية الإيجاز - كتاب شيخ احمد بن فهد

تخليص التخليص - شرح الإرشاد (تأليف ابن سيد عميدالدين)

الغرية - شرح الجعفرية

الفوائد العليّة - شرح النفلية

فوائد الشرايع - حاشيۀ محقق كركى به شرايع

قوائد القواعد - حاشيۀ شهيد بر قواعد

المقاصد العلية - شرح الفيۀ شهيد اول

الميسية - حاشيۀ فاضل يسمى به شرايع

جامع الشرايع - كتاب يحيى بن سعيد پسر عموى محقق

شرح شيخ نجيب‌الدين - شرح شيخ نجيب‌الدين بر كتاب استادش صاحب معالم