الكاشف (الجديد في الحكمة)

الكاشف (الجديد في الحكمة)

نام کتاب	الكاشف (الجديد في الحكمة)
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	ابن کمونه، سعد بن منصور(نويسنده) ناجي اصفهاني، حامد (محقق)
زبان	فارسي عربي
کد کنگره	‏BBR‎‏ ‎‏802‎‏ ‎‏/‎‏ک‎‏2‎‏
موضوع	خدا شناسي - متون قديمي تا قرن 14 علوم طبيعي - متون قديمي تا قرن 14 فلسفه اسلامي - متون قديمي تا قرن 14 مشاييان منطق - متون قديمي تا قرن 14
ناشر	موسسه پژوهشي حکمت و فلسفه ايران
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1387ش ,
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE26497AUTOMATIONCODE

الكاشف (الجديد في الحكمة)، تألیف عزالدوله سعد بن کمونه بغدادی، کتابی است به زبان عربی با موضوع فلسفه اسلامی و منطق. این اثر به تصحیح و تحقیق حامد ناجی اصفهانی رسیده و توسط مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران به چاپ رسیده است.

ساختار

کتاب دارای، مقدمه مصحح و متن کتاب در هفت باب است.

نویسنده در طول این کتاب، اگرچه یادی از هیچ کتاب فلسفی ننموده است، از آثار ابن سینا، بهمنیار، خواجه نصیرالدین طوسی و شیخ اشراق بهره وافر برده است.

گزارش محتوا

محقق کتاب، مقدمه مفصلی به زبان فارسی برای آن نوشته و مؤلف و کتاب را در آن به‎خوبی معرفی کرده است.

و‎ی در بخشی از آن نوشته است: «الكاشف، مفصّل‎ترین اثر مستقلّ ابن کمّونه است و ازآن‎رو که نُه سال پس از حجیم‎ترین نگارش وی، شرح تلویحات، به رشته تحریر درآمده، از اهمیت بسزایی برخوردار است. این اثر بر اساس تفکر مشایی به رشته تحریر درآمده و اگر فیلسوفانی چون بهمنیار و لوکری و علامه حلّی را از مشّائیان دست دوم تلقّی کنیم، به‎یقین این اثر از حیث اهمیت، پس از آثار این دسته قابل طرح است.

عبارات ابن کمّونه در این اثر، وامدار نگارش‎های ابن سینا و بهمنیار و خواجه نصیرالدین طوسی است، ولی متأسفانه از حیث نگارش منطقی...، قدری نامنظم و پراکنده است و گاه‎وبی‎گاه بدون طرح لوازم مقدّمات بحث، گفتار جدیدی طرح می‎گردد و همین امر به انضمام دشوارنویسی‎ گاه‎وبی‎گاه و ضعف ادبی مؤلّف آن در نگارش عربی، خواننده آن را دچار اشکال می‎نماید.

ابن کمّونه کتاب خود را در هفت باب به شرح زیر تنظیم کرده است:

باب اوّل: منطق؛ باب دوم: امور عامه؛ باب سوم: اقسام اعراض وجودی؛ باب چهارم: اجسام طبیعی؛ باب پنجم: نفس؛ باب ششم: عقول؛ باب هفتم: واجب‌الوجود.

او در پایان امور عامّه در پی تبیین جوهر و عرض، در چگونگی بخش‎بندی کتب خود گوید: «و من ههنا... أشرع في الكلام في كل واحد من هذه الأقسام و أحكامه، متبدأ بأخسّها و أضعفها... ترقّيا عنها إلی الأشرف فالأشرف و الأقوی فالأقوی... ثم أختم الأبواب بالكلام في حال الغنی المطلق...»؛ لذا بخش‎های کتاب او برخلاف سایر آثار مشهور مشّائیان از بحث اعراض وجودی به عقول منتهی می‎شود، نه بالعکس و از سویی دیگر گویی خداوند در امتداد مباحث عقول قرار نمی‎گیرد؛ لذا همچون سایر آثار مشّائیان باب خاصی بدو اختصاص داده شده است».

«این اثر به درخواست دولت‎شاه بن سیف‎الدین سنجر، درحالی‎که مؤلّف آن به مشاغل دنیوی و احیانا حکومتی، به نزد وی اشتغال داشته، به رشته تحریر درآمده‎».

«سعی مؤلّف در ارائه این اثر، گزارشی از خلاصه افکار متقدّمان و متأخّران با حذف مطالب غیر یقینی و بی‎فایده، به انضمام آراء خود او بوده است‎».

«در طول این کتاب، اثری از طرح بحث «ولایت» نیست، جز اشاراتی که بسان کتاب‎های مشایی همچون «الإشارات» درباره پاره‎ای از عارفان و اطلاع از مغیبات آمده و این در زبان مشائیان به «ولایت» تعبیر نمی‎گردد؛ لذا تقارن «النبوة و الولاية» یا برگرفته از آموزه‎های شیعی است و یا آموزه‎های عرفانی، که احتمال اول با توجّه به اطلاعات عصری مؤلّف تقویت می‎گردد».

«مؤلّف چون بنا بر آنچه در دیباچه آمده، قصد خلاصه‎گویی داشته، از طرح بعضی از مباحث در طول گفتار خود، خودداری کرده است؛ همچون: انتاج مختلطات شکل دوم قیاس اقترانی، بررسی اقسام قیاس‎های اقترانی مرکب از دو شرطیه متصله‎، سایر مباحث مربوط به قیاس و... او مباحث متعلق به بخش برهان در صناعات خمس و همچنین مباحث متعلق به بخش‎های جدل و خطابه و شعر در این صناعات را در این کتاب بررسی نمی‎کند. ابن کمونه، بر این باور است که بسیاری از مباحث منطق، در براهین کارگشا نیستند و صرفا ورزشی ذهنی می‎باشند. وی مباحث کم منفصل را هم مناسب ذکر در این کتاب نمی‎داند. سایر مباحثی که او در کتابش مطرح نمی‎کند، عبارتند از: بررسی صفات مرکب اخلاقی، تحلیل مباحث نباتات و بدن انسان، تحلیل برخی مباحث فلکی مانند اینکه بنا بر اصول فلکی، حرکات بعضی از کواکب نیازمند به اعتباری فلکی غیر از افلاک مشهور است و...».

با دقت در ارائه برخی مباحث عرضه‎شده در کتاب، مانند اینکه نویسنده حادث را بر حادث زمانی و بُعد تام را بر جسم تعلیمی اطلاق می‎کند، می‎توان گفت که وی سعی در استوارنویسی فلسفی داشته و درعین‎حال اختصارگویی را هم رعایت کرده؛ زیرا به بسیاری از اقوال که باعث تطویل کلام می‎شده، نپرداخته است.

این کتاب دچار اشکالاتی نیز هست که اگر بخواهیم آنها را شماره کنیم باید چنین بگوییم:

1. ‎تنظیم این اثر در طرح مباحث منطقی، گاه دچار آشفتگی عقلی است و باید یک بحث از حیث توالی منطقی قبل یا بعد از مباحث دیگر طرح شود، همچون: بحث حدّ ناقص در ذیل بحث حدّ ماهوی و مفهومی؛ طرح اقسام واحد، تامّ و ناقص، میان بحث تضاد و عدم تقابل واحد و کثیر؛ عدم تسلسل منطقی عبارات وی در طرح اقسام تقابل؛ عدم اسلوب منطقی مباحث لذّت و الم؛ جایگاه نادرست بحث عدم جواز اعتبار دو واجب‌الوجود مندرج تحت یک نوع؛ بحث زودهنگام صفت حی در خداوند؛ عبارات نویسنده در پاره‎ای از موارد نیز کاملا نپخته و طرح بحث آن بدون مقدّمه و ذیل است، همچون بحث أین و متی در ضمن مباحث اضافه.
2. ‎در بخش منطق کتاب، مؤلّف مرتکب چند خطای فاحش منطقی شده است:

الف)- در نتیجه ضرب سوم شکل دوم، باآنکه یکی از مقدّمات قیاس، جزئی است، وی نتیجه را به سالبه کلیه به‎جای سالبه جزئیه آورده است؛

ب)- صورت ضرب چهارم از شکل دوم، در مقدّمات و نتیجه کلا اشتباه طرح شده است؛

ج)- اشتباه در نتیجه اثبات شکل دوم از طریق افتراض.

1. ‎نارسایی عبارات در القای مفاهیم فلسفی، همچون: عروض اقسام تقابل بر اشیای گوناگون و گاه نیز نارسایی عبارت از نظر ادبی، همچون: «و نحن الذي يظهر لنا»، به‎جای: «و الذي ظهر (یا يظهر) لنا» و یا عبارت: «و هذا كلّه و أمثاله من الحادث تحقّق أنّها أسباب و إنّما يتمّ تحقيق ذلك ممّا ينضمّ من القرائن و الأحوال التي توجب الحدس المفيد لليقين».

در پاره‎ای از موارد، ایجاز کاملا مخلّ در طرح مباحث وی به چشم می‎خورد، همچون: کلّی‎گویی در اثبات شکل ثانی و عدم چگونگی اثبات ضروب به‎تفکیک.

1. ‎خطا در کاربرد برخی از واژه‎ها به‎جهت ضعف لغوی و ادبی، همچون استعمال «أغوار» و «غيران»، به‎جای «مغاور» و «مغارات»، به معنی غارها.
2. ‎خطا در تقسیم و حصرهای منطقی، همچون: تقسیم هفت‎گانه صفات خداوند که به اعتبار منطقی، شش‎گانه یا هشت‎گانه است.

محقق، 47 مورد از آرا و نتایجی را که ابن کمونه در این کتاب ‎گرفته، ذکر کرده است؛ مثل اینکه: «قضیه مهمله در حکم قضیه شخصیه است»، «برخلاف شیخ اشراق، تحقق وجود در خارج را مستلزم تسلسل نمی‎داند و دقیقا برخلاف مبانی اشراقی عدم تحقّق آن را در خارج مستلزم تسلسل دانسته است»، «مطابقت مورد بحث در صدق و کذب قضایا، فقط در قضایای خارجیه‎ مورد اعتبار است و در قضایای ذهنی مطابقت با احکام ذهنی مورد اعتبار می‎باشد» و....

ابن کمّونه همچو سایر آثار مشائیان که به‎ندرت از صریح آیات قرآن کریم‎ بهره می‎جویند، گاه به‎اشارت از آیات قرآن کریم استفاده کرده است‎؛ همچون:

1. و من لم يكن اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ (‎النور: 40)؛
2. الإِنْسانَ لَفِي خُسْرٍ (‎العصر: 2)؛
3. و رحمة الله وَسِعَتْ كلَّ شَي‎ءٍ (‎الاعراف: 156)؛
4. أَنْ يغْفِرَ لِي خَطِيئَتِي يوْمَ الدِّينِ (‎الشعراء: 82).

البته او در پاره‎ای از آثار خود، همچون «کلمات وجیزه»، از احادیث نبوی نیز بهره جسته؛ همچون:

«رأس الحكمة مخافة اللّه». وی در پایان کتاب نیز به‎قطع از مضامین ادعیه شیعی نیز متأثر شده و گفته است: «فاسألك اللّهم... أن تنفعني بما علّمتني و أن تجعله يوم القيامة حجّة لي، لا عليّ».

وضعیت کتاب

فهرست اجمالی مطالب در ابتدای اثر و فهارس فنی (شامل فهرست تفصیلی مطالب، آیات، اعلام، موضوعات و مصطلحات و منابع تحقیق) در انتهای آن ذکر شده است. این اثر، هشتمین شماره از مجموعه سلسله متون و مطالعات فلسفی و کلامی است که زیر نظر رابینه اشمیتکه، شهین اعوانی، غلامرضا اعوانی، رضا پورجوادی، نصرالله پورجوادی، ویلفرد مادلونگ و سید محمود یوسف ثانی و توسطه انتشارات مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران و مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه آزاد برلین آلمان، چاپ شده است.

کتاب ابن کمّونه، بسان بسیاری از تألیفات عقلی، فاقد ارجاعات اعلام است، جز آنکه وی در دو مورد، هنگام ارائه بحث، از نجم‎الدین ایروانی در بحث مغالطات و مؤیدالدین عرضی دمشقی در بحث از اجرام علوی و افلاک، نام می‎برد.

در صفحات 52 تا 57 کتاب، صفحات اول و آخر، سه نمونه از نسخه‎های خطی کتاب ارائه شده است.

این اثر یک بار سابقا توسط حمید مرعید الکبیسی تصحیح شده بوده که به‎خاطر برخی ضعف‎ها و مشکلات مجددا تصحیح گردیده. محقق در تصحیحش، شش نسخه خطی را دیده است.

منابع مقاله

مقدمه محقق.

پیوندها

مطالعه کتاب الكاشف (الجديد في الحكمة) در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور