الجامع اللطيف في فضل مكة و أهلها و بناء البيت الشريف

الجامع اللطيف في فضل مکة و أهلها و بناء البيت الشريف

نام کتاب	الجامع اللطيف في فضل مکة و أهلها و بناء البيت الشريف
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	ابن ظهیره، محمد بن محمد (نويسنده) عمر، علی (محقق)
زبان	عربی
کد کنگره	‏DS‎‏ ‎‏248‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏79‎‏ ‎‏الف‎‏2‎‏
موضوع	زیارتگاههای اسلامی - عربستان سعودی - مکه مسجدها مکه - تاریخ کعبه - تاریخ
ناشر	مکتبة الثقافة‌ الدينية
مکان نشر	قاهره - مصر
سال نشر	1423 هـ.ق
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE10594AUTOMATIONCODE

معرفي اجمالي

الجامع اللطيف في فضل مكة و أهلها و بناء البيت الشريف، تأليف محمد ابن ظهيره (متوفي 960ق) از علماي حنفي مذهب است. كتاب را در سال 949ق. بدين انگيزه نگاشته است كه تاريخ محلى مكه را بدون تفصيل مُمِل و ايجاز مُخِل در يك جا گرد آورد. برخى محققان اين كتاب را به محمد بن حسين بن ظهيره نسبت داده‌اند؛ اما نويسنده در مقدمه خود را محمد جارالله بن ظهيره قرشى مكى حنفى معرفى كرده است.

ساختار

كتاب؛ مشتمل بر مقدمه، 10 باب و يك خاتمه است.در مقدمه در رابطه با فضيلت علم سخن گفته است. ابواب به توصيف كعبه و فضيلت آن مكان شريف و مقام و مسجدالحرام ومطالب ديگري اختصاص يافته است. در خاتمه نيز اماكن و مشاهد مكه ذكر شده است. شيوه ارائه مطالب بدين گونه است كه پس از ذكر اقوال مختلف، با أقول يا قلت نظر خود را نيز ذكر مى‌كند و با عباراتي مانند فائده يا تنبيه توضيحاتي را مى‌افزايد. مباحثي را نيز استطراداً مى‌آورد.

گزارش محتوا

شهر مكه به جهت اينكه كعبه شريف و بيت الله الحرام در آن واقع شده و ادله فراواني كه از كتاب و سنت بر فضيلت آن وارد شده، مورد توجه ويژه تاريخ نگاران اسلامی بوده است. در مقدمه كتاب از "ابوالوليد الأزرقي" و از "تقي‌ الدين فاسي مكي" به عنوان دو تن از أجله متقدم و متأخر در اين زمينه نام برده شده و از آثار اين بزرگان به نیکی ياد شده است. نويسنده معتقد است در برخي از آثار تاريخ‌نگاري، اطاله كلام و اطناب مملّ ديده مى‌شود. در بعضي نيز مطالب به ايجاز و اختصار ذكر شده، لكن اين ايجاز مخل بوده و از مطالب مهمي غفلت شده است. لزوم تأليفي متوسط كه در عين لطافت و اعتدال از جامعيت نيز برخوردار باشد، نويسنده را به نگارش "الجامع اللطيف" ترغيب نمود. اين اثر به تصريح صاحبش در واقع گردآوري اخبار و احاديث و فروع فقهي و فوايد و لطايفي از مصادر متنوع تاريخي، سيره، تفسير و غير آن است كه با تحرير و تقريري جديد ارائه شده است. معمولاً پس از نقل اختلاف آراء خود نيز اظهار نظر كرده است؛ و به جهت پيشگيري از اشتباه ناسخين، ابتداي و انتهاي آن را با"أقول" و"انتهي" مشخص كرده است.

در مقدمه آيات فراواني در فضيلت علم و عالم ذكر شده است. سپس به كثرت روايات اشاره و با نقل تعدادي از آنها بر أفضليت علما بر شهدا تأكيد كرده است. در ادامه اقوال حكما را با ذكر اشعاري بيان كرده و با درخواست علم نافع از خداوند به پايان برده است.

خلاصه مطالب ابواب به ترتيب عبارت است از:

1. به تصريح آيات قرآن، كعبه اولين خانه‌اي كه براي مردم ايجاد شده است، علي(ع) در تبيين معناي آيه، كعبه را اولين محل عبادت مى‌دانند. روايتي نيز از اباذر نقل شده كه به نقل از پيامبر اكرم(ص) اولين مسجد را مسجد الحرام دانسته است. مسئله قبله و تحويل آن از بيت‌المقدس به مسجد الحرام و همچنين وجوه تسميه بيت الحرام به كعبه و بيت العتيق از ديگر مطالب است كه مورد بحث واقع شده است.
2. در بخش ابتدايي اين باب با عنوان "مطلب مهم" تذكري در رابطه با مسح و تقبيل مقام داده شده است كه اگر چه سنت نيست؛ اما انجام آن به قصد تبرك منعي ندارد. پس از آن نيز لفظ "فتأمل" آمده است كه ظاهراً تعريضي است به كساني كه اين عمل را شرك آلود دانسته‌اند. مطلب جالبي كه در ادامه ديده مى‌شود، اجتهاد عمر بن خطاب درباره حجرالاسود است. در منابع اهل سنت چنين آمده است كه عمر حجرالاسود را بوسيد و گفت: به خدا سوگند كه مى‌دانم كه تو سنگ هستي و سود و زيان نمى‌بخشي. در روايت آمده است كه علي بن ابى‌طالب(ع) به عمر گفت: «بلي همانا سود و زيان مى‌بخشد... از رسول خدا(ص) شنيدم كه فرمود: روز قيامت حجرالاسود را مى‌آوردند و براي كسي كه با توحيد او را بوسيده است، شهادت مى‌دهد». پس عمر همان جمله‌اي را كه در منابع مختلف با تعبيرات گوناگون ذكر شده، بر زبان جاري ساخت: خيري در زندگي قومي كه تو در ميان آنها نيستي نيست، اي اباالحسن. در روايت ديگر چنين آمده: خداوند مرا را با مشكلي كه ابن ابى‌طالب در آن حاضر نباشد، زنده نگذارد.

   در ادامه اين فصل مطالبي درباره ركن يماني، ملتزم، مستجار و تعجيل عقوبت براي كسي كه قصد بدي به بيت الحرام داشته باشد و مطالب ديگري آمده است.

3. در اينكه كعبه اولين بار توسط چه كسي بنا شده است در منابع، مختلف ذكر شده است. در روايتي از علي بن الحسين(ع) اولين بانيان كعبه ملائكه دانسته شده و سبب ايجاد بيت الحرام توسط آنها بيان شده است. سيوطي در كتاب‌هايش چنين آورده كه جميع انبياء، به جز هود و صالح كه به امر قومشان اشتغال داشته و پيش از به جاي آوردن حج از دنيا رفته‌اند، حج كرده‌اند. ذكر ثواب دخول به كعبه و مطالب استطرادي؛ مانند: ذي القرنين و فضل جده از ديگر موضوعات اين باب است.
4. از موضوعاتی كه تاريخ‌نگاران به آن اهتمام داشته‌اند توصيفات ظاهري و پوشش و تعليقات كعبه است. در بخش اول جنس پوشش و دفعات تعويض آن و كساني كه اين كار را انجام داده‌اند، به تفصيل آمده است. در بخش‌هاي ديگر تطهير و معطر كردن آن بيت شريف با مشك و عنبر و اختلاف علماي اهل سنت در حليت يا حرمت تزئين آن آمده است. در آخر نيز سدانة البيت كه به معناي كليدداري و انجام اموري؛ مانند سقايت و قيادت و غيره است، تشريح شده است.
5. اين باب با آياتي از سوره حج كه در آن طواف به عنوان یکی از فرائض حج مورد تأكيد قرار گرفته، آغاز شده است و سپس اخبار فضيلت اين عمل و فروعات آن در مذاهب مختلف بررسی شده است. سپس خلاصه‌اي از آنچه در شفاءالغرام الفاسي درباره مواضع نماز گزاردن رسول اكرم(ص) اطراف كعبه آمده است. مطالبي نيز درباره حِجر و جهت‌يابي قبله از ساير مناطق ذكر شده است.
6. آيات متعدد حاكي از فضيلت اين مكان شريف بر ساير اماكن است؛ اما در صحيح مسلم، روايتي از قاضي عياض نقل شده است كه مدفن نبي اكرم(ص) افضل از كعبه است. به عقيده نويسنده مجاورت كعبه بر ساير بلاد برتري دارد؛ اما سكونت در مدينه أفضل است. اسامي متعدد مكه نيز زمينه بحث‌هاي مفصلي را فراهم آورده است كه به بخشي از آنها پرداخته شده است.
7. بررسى آيات و روايات پيرامون مسجد الحرام و آغاز بناى اوليه اين مكان شريف و توسعه آن و نيز ديدگاه مذاهب مختلف در رابطه با اعمال ذكر شده است.
8. در منابع اخبارى در برترى اهل مكه بر ساير بلاد وارد شده است. نويسنده معتقد است كه اين اخبار عمومیت دارد و در مقام امتنان، صالح و طالح اهل اين شهر را در بر مى‌گيرد. او سپس اين اخبار را حمل بر قريش كرده و با استناد به آيات و روايات در مقام اثبات فضائل اين قوم بر مى‌آيد. در ادامه به عنوان يك موضوع فرعى و استطرادى نسب رسول مكرم اسلام(ص) و ده تن از صحابى به همراه مناقب و احوالات آنها ذكر شده است. نكته قابل توجه اين است كه اين نسب شناسى با نام خلفا آغاز شده است و در يك فائده چنين مى‌نگارد كه در كلام نبى مكرم(ص)، اباعبيده به لحاظ امانت‌دارى و ابوذر به جهت صداقت و على(ع) به لحاظ قضاوت افضل از ابوبكر و عمر هستند.
9. مطالب اين باب؛ مشتمل بر بررسى پيشينه حفر چاه زمزم و آداب نوشيدن و خواص و عجائب آن و نيز نام‌هايى است كه براى آن ذكر شده است. در آخر نيز روايتى جعلى از انس كه ابوبكر و عمر را سيد كهول اهل بهشت خوانده است، زمينه بحثى استطرادى را فراهم آورده است و نويسنده در مقام توجيه آن بر آمده است.
10. در كتب تاريخ نگارى مكه معمولاً در پايان اسامى اُمراء و فرمانروايان اين شهر ذكر مى‌شود. در اين اثر به تصريح نويسنده امراى عهد رسول الله(ص) تا سال 949ق. ذكر شده است. البته بخش اعظم اسامى از شفاءالغرام تقى‌الدين الفاسى اخذ شده است و مقطع زمانى پس از آن، افزوده شده است.

خاتمه: به جز مكان‌هاى شريفى كه در ابواب مختلف كتاب ذكر شد، موارد ديگرى مانند: مولد نبى مكرم(ص) و فاطمه زهراء و مساجد و مقابر وجود دارد كه در خاتمه به آنها پرداخته شده است.

وضعيت كتاب

محقق كتاب دكتر علي عمر استاد دانشگاه‌هاي رياض دو نسخه مطبوع و خطي را با يكديگر مقابله كرده و اختلافات را تذكر داده است. توضيح الفاظ و اصطلاحات نامأنوس و منابع تمامي اخبار نيز در پاورقیذكر شده است. فهارس پايان كتاب:

1- أعلام 2- اماكن 3- كتب وارده در متن كتاب 4- مصادر تحقيق 5- موضوعات كتاب.

منابع

1- مقدمه و متن كتاب.

2- دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد 4، صفحه 167.

پیوندها

مطالعه کتاب الجامع اللطيف في فضل مکة و أهلها و بناء البيت الشريف در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور