شیوه استدلال نحوی

معرفی اجمالی

شیوه استدلال نحوی، تألیف علی درزی، به زبان فارسی برای دانشجویان رشته زبان‎شناسی در مقطع کارشناسی ارشد تدوین شده است. هدف از تألیف کتاب، آشنا ساختن دانشجویان زبان‎شناسی و پژوهشگران علاقه‎مند به این حوزه از دانش با شیوه بنا کردن استدلال بدان‎گونه است که در آثار زبان‎شناسی جدید یافت می‎شود. در زبان‎شناسی جدید برخلاف زبان‎شناسی ساخت‎گرای آمریکایی، که بیشتر به برچسب‎دهی و طبقه‎بندی عناصر دستوری می‎پرداخت، به فرضیه‎پردازی و تحلیل داده‎های زبانی در چهارچوب نظریه‎های زبانی مختلف توجه می‎شود.

ساختار

کتاب، مشتمل بر دو مقدمه از مؤلف و پنج فصل است. شیوه نگارش مطالب بدین‎ترتیب است که در ابتدای هر فصل مقدمه‎ای ذکر شده است. پس از آن زیر‎فصل‎های متعددی ذکر و در آخر نیز خلاصه مطالب و تمرین‎هایی ارائه شده است.

گزارش محتوا

در این کتاب، تلاش شده است تا مبانی نظری و شیوه عملی بنا کردن استدلال نحوی با استفاده از داده‎هایی از زبان انگلیسی و فارسی عرضه شود. در اثر حاضر بااینکه سعی شده است تحلیل‎های ارائه‎شده مبتنی بر نظریه نحوی خاصی نباشد و بیشتر بر مبنای دانش کلی زبان‎شناختی و مفاهیم قبول‎عام‎یافته در این حوزه علمی مطرح شوند، گرایش غالب در این تحلیل‎ها گرایشی همسو با دستور گشتاری - ‎زایشی است؛ بدان‎گونه که در آثار چامسکی و نیز در آثار پیروان وی معرفی شده و بسط یافته است؛ لذا در پاره‎ای موارد ضمن ارائه تحلیل از ساخت‎های دستوری خاص، اشاره‎ای نیز به برخی ملاحظات نظریه حاکمیت و مرجع‎گزینی در ارتباط با ساخت‎های مورد بحث خواهد شد.

نگارنده فرضیه‎های مربوط به استدلال‎های مطرح‎شده در این اثر را فرضیه‎هایی ابطال‎پذیر می‎داند و همواره تا زمانی از آنها حمایت خواهد کرد که شواهد تجربی موجود، بطلان آنها را نشان ندهد. بخش عمده استدلال‎های ارائه‎شده در این اثر استدلال‎های پیشنهادی مؤلف است که یا در مقالات منتشر شده یا در کلاس‎های درسی معرفی شده‎اند.

نویسنده در فصل نخست به تعریف زبان‎شناسی و بررسی ویژگی‎های مطالعات علمی و خصوصیات عناصر استدلال پرداخته است. در فصل دوم، چهارچوب نظری و مقولات نحوی را مورد بحث قرار داده است. فصل سوم را به مواردی از گشتار حرکت آلفا اختصاص داده است. در فصل چهارم برخی از ساخت‎های زبان فارسی را مورد بررسی قرار داده است. در فصل پایانی نیز شیوه نگارش مقالات پژوهشی را بیان کرده است.

خلاصه مطالب فصول مختلف کتاب بدین ‎ترتیب است:

1. نویسنده در فصل اول، ابتدا به مفهوم دستور زبان به‎منزله توصیف دانش ناخودآگاه گویشوران یک زبان پرداخته است و این توصیف را از دستورهای تجویزی دستورنویسان سنتی متمایز ساخته است. آنگاه اهمیت مطالعه نحو را به‎منزله بخش خلاق زبان مورد بحث قرارداده است. در ادامه به دو روش کلی شناخته‎شده در مطالعات علمی، یعنی روش استقرایی و قیاسی به‎اختصار اشاره کرده است. سپس به بحث در مورد استدلال، تفاوت میان استدلال و تبیین، ویژگی‎های استدلال خوب، شرایط حاکم بر پذیرش مقدمات یک استدلال و انواع استدلال در مطالعه زبان‎شناختی پرداخته است.
2. در فصل دوم ابتدا به معرفی اجمالی نظریه حاکمیت و مرجع‎گزینی به‎عنوان چهارچوب نظری برخی از استدلال‎ها پرداخته و در مورد زیرنظریه‎های این انگاره نظری بحث کرده است. سپس به ماهیت استدلال‎های نحوی پرداخته است و نشان داده است که چگونه می‎توان از شواهد نحوی، صرفی، واج‎شناسی و معنایی در حمایت فرضیه‎ها استفاده کرد. وی سپس مباحث دیگری را مطرح کرده و در آخر به ساخت مصدری در زبان فارسی پرداخته است.
3. در فصل سوم، به بررسی برخی از ساخت‎هایی از زبان انگلیسی و فارسی پرداخته شده که عمدتاً مستلزم اعمال گشتار هستند. ابتدا به طرح تمایز میان مجهول نحوی و مجهول واژگانی در زبان انگلیسی پرداخته شده و سپس مسئله مجهول در زبان فارسی بررسی شده است. سرانجام به ساخت ارتقایی زبان فارسی پرداخته شده و نشان داده شده است که اگرچه فاعل جملات متمم افعال ارتقایی می‎توانند دستخوش حرکت به جایگاه فاعل محمول‎های ارتقایی شوند، حرکت سایر عناصر جمله، حرکتی از نوع موضوع نیست و سازه جابه‎جاشده در جایگاه فاعل جمله ارتقایی فرود نمی‎آید.
4. در فصل چهارم، به ساختمان برخی از جملات زبان فارسی پرداخته شده است. ابتدا با استفاده از شواهدی حاصل از اصول اول و دوم نظریه مرجع‎گزینی، پدیده برتری و همپایگی با سازه مشترک نشان داده شده که ساختمان کلی جمله در زبان فارسی، ساختاری سلسله مراتبی است که به موجب آن در جملات متعدی، فعل و مفعول سازه‎ای را تشکیل می‎دهند که شامل نهاد جمله نمی‎شوند. بررسی ضمیر ناملفوظ، بررسی فرضیه حرکت عملگر تهی در ساخت کنترل فاعلی زبان فارسی و بحث ساخت کنترلی زبان فارسی از دیگر مباحث این فصل از کتاب است.
5. در فصل آخر کتاب با عنوان نگارش یافته‎های پژوهشی، ابتدا به ضرورت نشر یافته‎های پژوهشی اشاره و اهمیت نحوه گزارش دستاوردهای علمی گوشزد شده است. در ادامه به بحث در مورد ضرورت در نظر گرفتن مخاطبان یک گزارش پژوهشی پرداخته شده و پیامدهای نادیده گرفتن چنین امری خاطرنشان گردیده است. سپس به لزوم انتخاب نثر علمی در یک گزارش پژوهشی اشاره شده و اهمیت بیان روش و صریح فرضیه و استدلال‎های حامی آن یادآوری شده است. آنگاه ساختار مقالات علمی بررسی گردیده و به بحث در خصوص محتوای هریک از اجزای مقاله پرداخته شده است.

وضعیت کتاب

در زمینه پیشینه نگارش در این موضوع و شیوه استدلال نحوی، بیش از چند اثر معدود لاتین وجود ندارد... در زبان فارسی نیز تنها اثر موجود کتاب «شیوه استدلال نحوی» نوشته کوروش لاچینی (1374) است که صرفاً مطالبی از کتاب دستور گشتاری نوشته آندرو ردفورد (1988) را در بر دارد.

فهرست مطالب در ابتدای کتاب و کتابنامه و واژه‎نامه و نمایه در انتهای کتاب آمده است. نویسنده در پاورقی، توضیحاتی را پیرامون برخی از مطالب ذکر کرده و گاه نیز به دیگر منابع ارجاع داده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.