تاريخ ابن خلدون: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌نور
    (صفحه‌ای تازه حاوی «<div class='wikiInfo'> بندانگشتی|تاريخ ابن خلدون {| class="wikitable aboutBookTable"...» ایجاد کرد)
     
    (لینک درون متنی)
    خط ۱: خط ۱:
    <div class='wikiInfo'>
    <div class="wikiInfo">
    [[پرونده:NUR02853J1.jpg|بندانگشتی|تاريخ ابن خلدون]]
    [[پرونده:NUR02853J1.jpg|بندانگشتی|تاريخ ابن خلدون]]
    {| class="wikitable aboutBookTable" style="text-align:Right"
    {| class="wikitable aboutBookTable" style="text-align:Right"
    |+ |
    |+  
    |-
    |-
    ! نام کتاب!! data-type='bookName'|تاريخ ابن خلدون
    ! نام کتاب!! data-type="bookName" |تاريخ ابن خلدون
    |-
    |-
    |نام های دیگر کتاب  
    |نام های دیگر کتاب  
    |data-type='otherBookNames'|العبر و ديوان المبتدا و الخبرفي ايام العرب و البربر   
    | data-type="otherBookNames" |العبر و ديوان المبتدا و الخبرفي ايام العرب و البربر   


    مقدمه ابن خلدون   
    مقدمه ابن خلدون   
    خط ۱۴: خط ۱۴:
    |-
    |-
    |پدیدآورندگان  
    |پدیدآورندگان  
    |data-type='authors'|[[ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد]] (نويسنده)
    | data-type="authors" |[[ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد]] (نويسنده)
       
       
    [[زکار، سهيل]] (مصحح)
    [[زکار، سهیل]] (مصحح)


    [[شحاده، خليل]] (مصحح)
    [[شحاده، خليل]] (مصحح)
    خط ۲۲: خط ۲۲:
    |-
    |-
    |زبان  
    |زبان  
    |data-type='language'|عربي
    | data-type="language" |عربي
    |-
    |-
    |کد کنگره  
    |کد کنگره  
    |data-type='congeressCode' style='direction:ltr'|‏DS‎‏ ‎‏35‎‏/‎‏63‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏ع‎‏2‎‏ ‎‏1360  
    | data-type="congeressCode" style="direction:ltr" |‏DS‎‏ ‎‏35‎‏/‎‏63‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏ع‎‏2‎‏ ‎‏1360  
    |-
    |-
    |موضوع  
    |موضوع  
    |data-type='subject'|اسلام - تاريخ - متون قديمي تا قرن 14  
    | data-type="subject" |اسلام - تاريخ - متون قديمي تا قرن 14  


    تاريخ جهان - متون قديمي تا قرن 14  
    تاريخ جهان - متون قديمي تا قرن 14  
    |-
    |-
    |ناشر  
    |ناشر  
    |data-type='publisher'|دار الفکر  
    | data-type="publisher" |دار الفکر  
    |-
    |-
    |مکان نشر  
    |مکان نشر  
    |data-type='publishPlace'|لبنان - بيروت  
    | data-type="publishPlace" |لبنان - بيروت  
    |-
    |-
    ||سال نشر  
    ||سال نشر  
    |ata-type='publishYear'|مجلد1: 1988م , 1408ق ,   
    | ata-type="publishYear" |مجلد1: 1988م , 1408ق ,   


    مجلد2: 1988م , 1408ق ,   
    مجلد2: 1988م , 1408ق ,   
    خط ۵۶: خط ۵۶:


    مجلد8: 1988م , 1408ق ,   
    مجلد8: 1988م , 1408ق ,   
    |-class='articleCode'
    |- class="articleCode"


    |کد اتوماسیون  
    |کد اتوماسیون  
    |data-type='automationCode'|AUTOMATIONCODE02853AUTOMATIONCODE
    | data-type="automationCode" |AUTOMATIONCODE02853AUTOMATIONCODE
    |}
    |}
    </div>
    </div>
    خط ۶۵: خط ۶۵:


    در بعضی نسخ، نام کتاب، «تاريخ ابن خلدون المسمی العبر و ديوان المبتدأ...» ذکر شده است.
    در بعضی نسخ، نام کتاب، «تاريخ ابن خلدون المسمی العبر و ديوان المبتدأ...» ذکر شده است.
    ابن خلدون در آغاز کتاب درباره‌ وجه‌ تسمیه آن می‌نویسد: چون این کتاب شامل اخبار عرب و عجم و بَربَر، خواه شهرنشینان و خواه بادیه‌نشینان آنان و پرتوافکنی پیرامون دولت‌های بزرگ معاصر‌ آنان‌ است، آن‌ را بدین نام نامیدم<ref>ر.ک: پیشوایی، مهدی، 1382، ص19</ref>.
    [[ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد|ابن خلدون]] در آغاز کتاب درباره‌ وجه‌ تسمیه آن می‌نویسد: چون این کتاب شامل اخبار عرب و عجم و بَربَر، خواه شهرنشینان و خواه بادیه‌نشینان آنان و پرتوافکنی پیرامون دولت‌های بزرگ معاصر‌ آنان‌ است، آن‌ را بدین نام نامیدم<ref>ر.ک: پیشوایی، مهدی، 1382، ص19</ref>.


    این اثر از همان‌ زمان‌ تألیف‌ مورد توجه و ستایش صاحب‌نظران قرار گرفته است؛ اما شهرت و اعتبار‌ علمی ابن خلدون مرهون مقدمه و کتاب اول اوست که مجموعاً «مقدمه» نامیده می‌شود.‌ ابن‌ عمار‌ (یکی از شاگردان ابن خلدون) می‌گوید: مقدمه او (ابن خلدون) شامل همه علوم‌ است.‌ از بیان حقایق آن، زبان فصیحان روزگار ناتوان است و هرگز تاب و توان‌ ادای‌ حق آن را ندارند. به جانم سوگند، این کتاب از آن دسته کتاب‌هایی‌ است‌ که نامشان بیانگر محتوای وسیع و ارزنده آنها نیست، مانند کتاب «الأغاني» که‌ برخلاف‌ اسمش، همه چیز در آن هست و مانند «تاریخ بغداد» خطیب که در واقع، تنها‌ تاریخ‌ بغداد نیست، بلکه تاریخ عالم است، یا همچون کتاب «حلية الأولياء» تألیف‌ ابونعیم،‌ که گرچه مؤلفش آن را به این نام نامیده، اما مباحث مهم فراوانی در آن‌ هست<ref>ر.ک: همان، ص20</ref>.
    این اثر از همان‌ زمان‌ تألیف‌ مورد توجه و ستایش صاحب‌نظران قرار گرفته است؛ اما شهرت و اعتبار‌ علمی [[ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد|ابن خلدون]] مرهون مقدمه و کتاب اول اوست که مجموعاً «مقدمه» نامیده می‌شود.‌ ابن‌ عمار‌ (یکی از شاگردان [[ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد|ابن خلدون]]) می‌گوید: مقدمه او ([[ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد|ابن خلدون]]) شامل همه علوم‌ است.‌ از بیان حقایق آن، زبان فصیحان روزگار ناتوان است و هرگز تاب و توان‌ ادای‌ حق آن را ندارند. به جانم سوگند، این کتاب از آن دسته کتاب‌هایی‌ است‌ که نامشان بیانگر محتوای وسیع و ارزنده آنها نیست، مانند کتاب «[[الأغاني]]» که‌ برخلاف‌ اسمش، همه چیز در آن هست و مانند «[[تاریخ بغداد]]» [[خطیب بغدادی، احمد بن علی|خطیب]] که در واقع، تنها‌ تاریخ‌ بغداد نیست، بلکه تاریخ عالم است، یا همچون کتاب «حلية الأولياء» تألیف‌ [[ابونعیم، احمد بن عبدالله|ابونعیم]]،‌ که گرچه مؤلفش آن را به این نام نامیده، اما مباحث مهم فراوانی در آن‌ هست<ref>ر.ک: همان، ص20</ref>.


    همچنین دوستدار و معاصر ابن خلدون، یعنی‌ مقریزی‌ (م 845ق) تاریخ ابن خلدون را مورد ستایش قرار داده و درباره‌ مقدمه آن می‌گوید: نظیر آن نوشته‌ نشده‌ است‌ و به‌ندرت کسی می‌تواند چنین‌ اثری‌ پدید آورد<ref>ر.ک: همان</ref>.
    همچنین دوستدار و معاصر [[ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد|ابن خلدون]]، یعنی‌ [[مقریزی، احمد بن علی|مقریزی‌]] (م 845ق) تاریخ ابن خلدون را مورد ستایش قرار داده و درباره‌ مقدمه آن می‌گوید: نظیر آن نوشته‌ نشده‌ است‌ و به‌ندرت کسی می‌تواند چنین‌ اثری‌ پدید آورد<ref>ر.ک: همان</ref>.


    تحقیق و تصحیح کتاب، توسط خلیل شحاده و سهیل زکار صورت گرفته است.
    تحقیق و تصحیح کتاب، توسط خلیل شحاده و [[زکار، سهیل|سهیل زکار]] صورت گرفته است.


    ==ساختار==
    ==ساختار==
    کتاب با مقدمه کوتاهی از خلیل شحاده آغاز و مطالب در هشت جلد (یک جلد مقدمه و هفت جلد مباحث کتاب)، تنظیم شده است. مباحث کتاب ابن خلدون شامل یک مقدمه و سه کتاب است.
    کتاب با مقدمه کوتاهی از خلیل شحاده آغاز و مطالب در هشت جلد (یک جلد مقدمه و هفت جلد مباحث کتاب)، تنظیم شده است. مباحث کتاب [[ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد|ابن خلدون]] شامل یک مقدمه و سه کتاب است.


    ==گزارش محتوا==
    ==گزارش محتوا==
    خط ۸۱: خط ۸۱:
    مقدمه کتاب، درباره فضیلت دانش تاریخ، بررسی‌ روش‌های تاریخ‌نگاری، اشاره به اشتباه‌ها و خطاهای مورخان است.
    مقدمه کتاب، درباره فضیلت دانش تاریخ، بررسی‌ روش‌های تاریخ‌نگاری، اشاره به اشتباه‌ها و خطاهای مورخان است.
    کتاب اول، درباره اجتماع و تمدن‌ و معرفی عوارض ذاتی (خواص و قوانین) آن است؛ مانند: کشورداری، پادشاهی، کسب، معاش، هنرها، دانش‌ها، بیان موجبات و علل هریک.
    کتاب اول، درباره اجتماع و تمدن‌ و معرفی عوارض ذاتی (خواص و قوانین) آن است؛ مانند: کشورداری، پادشاهی، کسب، معاش، هنرها، دانش‌ها، بیان موجبات و علل هریک.
    در کل می‌توان چنین گفت که شهرت‌ و اعتبار علمی ابن‌ خلدون،‌ مرهون مقدمه و کتاب اول او است. به‌خاطر نظریه‌های ابتکاری او در مقدمه، در زمینه تاریخ‌نگاری و فتح باب تحلیل عقلی در تاریخ، بنیان‌گذار تاریخ علمی و در پرتو نوآوری‌‌هایی‌ که در‌ زمینه جامعه‌شناسی و تحولات اجتماعی در کتاب اول دارد، نخستین جامعه‌شناس شناخته شده است.
     
    در کل می‌توان چنین گفت که شهرت‌ و اعتبار علمی [[ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد|ابن‌ خلدون]]،‌ مرهون مقدمه و کتاب اول او است. به‌خاطر نظریه‌های ابتکاری او در مقدمه، در زمینه تاریخ‌نگاری و فتح باب تحلیل عقلی در تاریخ، بنیان‌گذار تاریخ علمی و در پرتو نوآوری‌‌هایی‌ که در‌ زمینه جامعه‌شناسی و تحولات اجتماعی در کتاب اول دارد، نخستین جامعه‌شناس شناخته شده است.


    کتاب دوم، در اخبار عرب، قبیله‌ها و دولت‌های آن از آغاز آفرینش تا روزگار مؤلف است که در آن اشاره شده است به برخی از ملت‌ها و دولت‌های آنان از آغاز آفرینش تا روزگار مؤلف و نیز در‌ آن‌ اشاره شده است به برخی از ملت‌ها و دولت‌های مشهور که با ایشان هم‌زمان بوده‌اند؛ مانند: نبطیان، سریانیان، ایرانیان، بنی‌اسرائیل، قبطیان، یونانیان، رومیان، ترکان، فرنگان.
    کتاب دوم، در اخبار عرب، قبیله‌ها و دولت‌های آن از آغاز آفرینش تا روزگار مؤلف است که در آن اشاره شده است به برخی از ملت‌ها و دولت‌های آنان از آغاز آفرینش تا روزگار مؤلف و نیز در‌ آن‌ اشاره شده است به برخی از ملت‌ها و دولت‌های مشهور که با ایشان هم‌زمان بوده‌اند؛ مانند: نبطیان، سریانیان، ایرانیان، بنی‌اسرائیل، قبطیان، یونانیان، رومیان، ترکان، فرنگان.
    کتاب‌ سوم، در اخبار بربر و موالی ایشان چون زناته و بیان آغاز حال و طوایف ایشان و کشورها و دولت‌هایی که به‌ویژه‌ در‌ دیار مغرب تشکیل داده‌اند<ref>ر.ک: پیشوایی، مهدی، 1382، ص20 و 24</ref>.
    کتاب‌ سوم، در اخبار بربر و موالی ایشان چون زناته و بیان آغاز حال و طوایف ایشان و کشورها و دولت‌هایی که به‌ویژه‌ در‌ دیار مغرب تشکیل داده‌اند<ref>ر.ک: پیشوایی، مهدی، 1382، ص20 و 24</ref>.


    مهم‌ترین و باارزش‌ترین مباحث کتاب، قسم‌‌هایی‌ است که متعلق به تاریخ بلاد مغرب است؛ زیرا اطلاعاتی که در این‌ قسمت‌ کتاب‌ آمده، جنبه ابتکاری دارد‌ و ابن خلدون آنها را از کتب دیگر نقل نکرده، بلکه خود آنها‌ را گرد آورده است؛‌ یعنی‌ مطالب مزبور، عبارت از اطلاعات و تجربیاتی است که وی در ضمن رفت‌وآمد با قبایل و اقامت در شهرهای گوناگون مغرب به دست آورده، یا شرح وقایعی است که‌ خود در آنها دخالت داشته است و به همین سبب دو مجلد از کتاب، مأخذ اساسی تاریخ بلاد مذکور از آغاز فتح اسلام تا قرون اخیر بشمار می‌رود‌ و مورخان و خاورشناسانی که در تاریخ مغرب به تحقیق پرداخته‌اند، می‌گویند: بدون کتاب «العبر» هرگز اطلاع صحیحی از تاریخ بلاد مغرب و ملت‌ها و طوایف آن در خلال‌ اعصار‌ مزبور به دست نمی‌آید. ازاین‌رو می‌بینیم این قسمت از تاریخ ابن خلدون به بیشتر زبان‌های اروپایی به‌طور کامل ترجمه شده است؛ چنان‌که این قسمت تاریخ‌ وی‌ به زبان فرانسه ترجمه شده است. ولی قسمتی از کتاب که مربوط به تاریخ مشرق است، مقتبس از تألیفات دیگران است و از لحاظ مطالب با‌ کتب‌ معروف‌ تاریخ این نواحی که دیگران تألیف کرده‌اند،‌ چندان‌ اختلافی ندارد<ref>ر.ک: همان، ص21-22</ref>.
    مهم‌ترین و باارزش‌ترین مباحث کتاب، قسم‌‌هایی‌ است که متعلق به تاریخ بلاد مغرب است؛ زیرا اطلاعاتی که در این‌ قسمت‌ کتاب‌ آمده، جنبه ابتکاری دارد‌ و [[ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد|ابن خلدون]] آنها را از کتب دیگر نقل نکرده، بلکه خود آنها‌ را گرد آورده است؛‌ یعنی‌ مطالب مزبور، عبارت از اطلاعات و تجربیاتی است که وی در ضمن رفت‌وآمد با قبایل و اقامت در شهرهای گوناگون مغرب به دست آورده، یا شرح وقایعی است که‌ خود در آنها دخالت داشته است و به همین سبب دو مجلد از کتاب، مأخذ اساسی تاریخ بلاد مذکور از آغاز فتح اسلام تا قرون اخیر بشمار می‌رود‌ و مورخان و خاورشناسانی که در تاریخ مغرب به تحقیق پرداخته‌اند، می‌گویند: بدون کتاب «العبر» هرگز اطلاع صحیحی از تاریخ بلاد مغرب و ملت‌ها و طوایف آن در خلال‌ اعصار‌ مزبور به دست نمی‌آید. ازاین‌رو می‌بینیم این قسمت از تاریخ ابن خلدون به بیشتر زبان‌های اروپایی به‌طور کامل ترجمه شده است؛ چنان‌که این قسمت تاریخ‌ وی‌ به زبان فرانسه ترجمه شده است. ولی قسمتی از کتاب که مربوط به تاریخ مشرق است، مقتبس از تألیفات دیگران است و از لحاظ مطالب با‌ کتب‌ معروف‌ تاریخ این نواحی که دیگران تألیف کرده‌اند،‌ چندان‌ اختلافی ندارد<ref>ر.ک: همان، ص21-22</ref>.


    مؤید این معنا این است که نویسنده، قسمت‌های قابل توجهی از تاریخ عرب را از تاریخ طبری‌ تلخیص‌ کرده‌ است؛ چنان‌که خود در پایان جنگ جمل می‌گوید: «این‌ بود واقعه جمل، آن‌سان که ما از کتاب ابوجعفر طبری خلاصه کردیم» و در پایان فصل‌ خلافت‌ اسلامی‌ (شامل حوادثی حدود سی سال؛ یعنی از آغاز خلافت ابوبکر‌ تا‌ برقراری پیمان صلح میان امام حسن(ع) و معاویه) که می‌گوید: «سخن ما، در خلافت اسلامی و حوادثی‌ که‌ در‌ آن اتفاق افتاده بود، چون ردّه و فتوحات و جنگ‌ها، تا به اتفاق‌ و اتحاد‌ انجامید، به پایان آمد و ما آن را از کتاب محمد بن جریر طبری خلاصه کرده‌ایم...» <ref>ر.ک: همان، ص22</ref>.
    مؤید این معنا این است که نویسنده، قسمت‌های قابل توجهی از تاریخ عرب را از تاریخ طبری‌ تلخیص‌ کرده‌ است؛ چنان‌که خود در پایان جنگ جمل می‌گوید: «این‌ بود واقعه جمل، آن‌سان که ما از کتاب ابوجعفر طبری خلاصه کردیم» و در پایان فصل‌ خلافت‌ اسلامی‌ (شامل حوادثی حدود سی سال؛ یعنی از آغاز خلافت ابوبکر‌ تا‌ برقراری پیمان صلح میان امام حسن(ع) و معاویه) که می‌گوید: «سخن ما، در خلافت اسلامی و حوادثی‌ که‌ در‌ آن اتفاق افتاده بود، چون ردّه و فتوحات و جنگ‌ها، تا به اتفاق‌ و اتحاد‌ انجامید، به پایان آمد و ما آن را از کتاب محمد بن جریر طبری خلاصه کرده‌ایم...» <ref>ر.ک: همان، ص22</ref>.


    از جمله انتقادهایی که بر ابن‌ خلدون‌ وارد کرده‌اند، این است که وی معیارهای تاریخ‌نگاری را که در مقدمه‌ مطرح‌ کرده‌، خود در مباحث تاریخی رعایت نکرده‌ و نتوانسته از بی‌دقتی‌های مورخان دیگر که به‌خاطر آن‌ به‌ آنها‌ تاخته، مصون بماند و ازاین‌رو عملاً طرح او در این‌باره، در‌ حد‌ اصول‌ نظری در مقدمه باقی مانده است؛ یعنی در واقع، تاریخ او امتیازی‌ بر‌ دیگر تواریخ ندارد<ref>ر.ک: همان</ref>.
    از جمله انتقادهایی که بر [[ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد|ابن‌ خلدون‌]] وارد کرده‌اند، این است که وی معیارهای تاریخ‌نگاری را که در مقدمه‌ مطرح‌ کرده‌، خود در مباحث تاریخی رعایت نکرده‌ و نتوانسته از بی‌دقتی‌های مورخان دیگر که به‌خاطر آن‌ به‌ آنها‌ تاخته، مصون بماند و ازاین‌رو عملاً طرح او در این‌باره، در‌ حد‌ اصول‌ نظری در مقدمه باقی مانده است؛ یعنی در واقع، تاریخ او امتیازی‌ بر‌ دیگر تواریخ ندارد<ref>ر.ک: همان</ref>.


    به انتقادهای وارد بر کتاب، سه گونه پاسخ داده شده است:
    به انتقادهای وارد بر کتاب، سه گونه پاسخ داده شده است:
    # اگر ابن خلدون‌ در‌ کتاب «العبر» نتوانسته حاصل آرای انتقادی خویش را به کار برد، ازآن‌رو است که شاید هیچ‌کس نمی‌تواند‌ یک‌ دوره تاریخ انسانی را به‌تنهایی از‌ روی‌ اصول و مبادی این مقدمه بنویسد. به تعبیر دیگر، تاریخ‌نگاری به شیوه‌ علمی‌ و بازجست از علل‌ وقایع،‌ چیزی به‌ آن‌ آسانی‌ نیست که در زمان ابن خلدون‌ با‌ آن مقدورات، امکان تحقق یافتنش باشد و از او نیز چنان انتظاری‌ را‌ نباید داشت<ref>ر.ک: همان، ص23</ref>.
    # اگر [[ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد|ابن خلدون‌]] در‌ کتاب «العبر» نتوانسته حاصل آرای انتقادی خویش را به کار برد، ازآن‌رو است که شاید هیچ‌کس نمی‌تواند‌ یک‌ دوره تاریخ انسانی را به‌تنهایی از‌ روی‌ اصول و مبادی این مقدمه بنویسد. به تعبیر دیگر، تاریخ‌نگاری به شیوه‌ علمی‌ و بازجست از علل‌ وقایع،‌ چیزی به‌ آن‌ آسانی‌ نیست که در زمان [[ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد|ابن خلدون‌]] با‌ آن مقدورات، امکان تحقق یافتنش باشد و از او نیز چنان انتظاری‌ را‌ نباید داشت<ref>ر.ک: همان، ص23</ref>.
    # ابن خلدون، تاریخ‌ خود را برحسب‌ سنوات‌، چنان‌که مورخان پیش از‌ او‌ و معاصران او می‌کردند، مرتب نکرده است. او وقایع مربوط به‌ یک‌ سلسله را که مورخان دیگر‌ برحسب‌ سنوات در جاهای‌ گوناگون‌ می‌آوردند، همه را‌ در‌ یک جا آورده است؛ به‌طور مثال، آنجا که از صفاریان حکایت می‌کند،‌ از‌ وقایعی که به آن سلسله ارتباط‌ ندارد‌ و در‌ دیگر‌ جای‌ها اتفاق افتاده، سخن‌ نمی‌گوید<ref>ر.ک: همان</ref>.
    # ا[[ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد|بن خلدون]]، تاریخ‌ خود را برحسب‌ سنوات‌، چنان‌که مورخان پیش از‌ او‌ و معاصران او می‌کردند، مرتب نکرده است. او وقایع مربوط به‌ یک‌ سلسله را که مورخان دیگر‌ برحسب‌ سنوات در جاهای‌ گوناگون‌ می‌آوردند، همه را‌ در‌ یک جا آورده است؛ به‌طور مثال، آنجا که از صفاریان حکایت می‌کند،‌ از‌ وقایعی که به آن سلسله ارتباط‌ ندارد‌ و در‌ دیگر‌ جای‌ها اتفاق افتاده، سخن‌ نمی‌گوید<ref>ر.ک: همان</ref>.
    # از مزایای کار ابن خلدون در این کتاب، پیراستن آن از خرافات و افسانه‌ها و نیز خودداری از ذکر‌ ارقام‌ و اعدادی‌ است‌ که با عقل‌ راست‌ نمی‌آیند. او در آغاز مقدمه تحت عنوان اشتباه‌های مورخان، به چند مورد از این‌گونه‌ امور‌ اشاره می‌کند. اگر ابن خلدون در نگارش تاریخ خود همین‌ چند نکته را رعایت کرده باشد، کتاب او از دیگر کتب تاریخ ممتاز خواهد بود<ref>ر.ک: همان، ص23-24</ref>.
    # از مزایای کار [[ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد|ابن خلدون]] در این کتاب، پیراستن آن از خرافات و افسانه‌ها و نیز خودداری از ذکر‌ ارقام‌ و اعدادی‌ است‌ که با عقل‌ راست‌ نمی‌آیند. او در آغاز مقدمه تحت عنوان اشتباه‌های مورخان، به چند مورد از این‌گونه‌ امور‌ اشاره می‌کند. اگر [[ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد|ابن خلدون]] در نگارش تاریخ خود همین‌ چند نکته را رعایت کرده باشد، کتاب او از دیگر کتب تاریخ ممتاز خواهد بود<ref>ر.ک: همان، ص23-24</ref>.


    ==وضعیت کتاب==
    ==وضعیت کتاب==

    نسخهٔ ‏۱۳ نوامبر ۲۰۱۷، ساعت ۱۳:۲۷

    تاريخ ابن خلدون
    نام کتاب تاريخ ابن خلدون
    نام های دیگر کتاب العبر و ديوان المبتدا و الخبرفي ايام العرب و البربر

    مقدمه ابن خلدون

    ديوان المبتداء و الخبر في تاريخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوي الشان الاکبر

    پدیدآورندگان ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد (نويسنده)

    زکار، سهیل (مصحح)

    شحاده، خليل (مصحح)

    زبان عربي
    کد کنگره ‏DS‎‏ ‎‏35‎‏/‎‏63‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏ع‎‏2‎‏ ‎‏1360
    موضوع اسلام - تاريخ - متون قديمي تا قرن 14

    تاريخ جهان - متون قديمي تا قرن 14

    ناشر دار الفکر
    مکان نشر لبنان - بيروت
    سال نشر مجلد1: 1988م , 1408ق ,

    مجلد2: 1988م , 1408ق ,

    مجلد3: 1988م , 1408ق ,

    مجلد3: 1988م , 1408ق ,

    مجلد4: 1988م , 1408ق ,

    مجلد5: 1988م , 1408ق ,

    مجلد6: 1988م , 1408ق ,

    مجلد7: 1988م , 1408ق ,

    مجلد8: 1988م , 1408ق ,

    کد اتوماسیون AUTOMATIONCODE02853AUTOMATIONCODE

    تاريخ ابن خلدون المسمی ديوان المبتدأ و الخبر في أيام العرب و البربر‌ و من عاصرهم من ذوي الشأن الأكبر، معروف به «تاريخ ابن خلدون» یا «العبر»، اثر عبدالرحمن بن خلدون (732-‌808ق)، کتاب تاریخ عمومی از آغاز آفرینش تا زمان مؤلف است که به زبان عربی نوشته شده است.

    در بعضی نسخ، نام کتاب، «تاريخ ابن خلدون المسمی العبر و ديوان المبتدأ...» ذکر شده است. ابن خلدون در آغاز کتاب درباره‌ وجه‌ تسمیه آن می‌نویسد: چون این کتاب شامل اخبار عرب و عجم و بَربَر، خواه شهرنشینان و خواه بادیه‌نشینان آنان و پرتوافکنی پیرامون دولت‌های بزرگ معاصر‌ آنان‌ است، آن‌ را بدین نام نامیدم[۱].

    این اثر از همان‌ زمان‌ تألیف‌ مورد توجه و ستایش صاحب‌نظران قرار گرفته است؛ اما شهرت و اعتبار‌ علمی ابن خلدون مرهون مقدمه و کتاب اول اوست که مجموعاً «مقدمه» نامیده می‌شود.‌ ابن‌ عمار‌ (یکی از شاگردان ابن خلدون) می‌گوید: مقدمه او (ابن خلدون) شامل همه علوم‌ است.‌ از بیان حقایق آن، زبان فصیحان روزگار ناتوان است و هرگز تاب و توان‌ ادای‌ حق آن را ندارند. به جانم سوگند، این کتاب از آن دسته کتاب‌هایی‌ است‌ که نامشان بیانگر محتوای وسیع و ارزنده آنها نیست، مانند کتاب «الأغاني» که‌ برخلاف‌ اسمش، همه چیز در آن هست و مانند «تاریخ بغداد» خطیب که در واقع، تنها‌ تاریخ‌ بغداد نیست، بلکه تاریخ عالم است، یا همچون کتاب «حلية الأولياء» تألیف‌ ابونعیم،‌ که گرچه مؤلفش آن را به این نام نامیده، اما مباحث مهم فراوانی در آن‌ هست[۲].

    همچنین دوستدار و معاصر ابن خلدون، یعنی‌ مقریزی‌ (م 845ق) تاریخ ابن خلدون را مورد ستایش قرار داده و درباره‌ مقدمه آن می‌گوید: نظیر آن نوشته‌ نشده‌ است‌ و به‌ندرت کسی می‌تواند چنین‌ اثری‌ پدید آورد[۳].

    تحقیق و تصحیح کتاب، توسط خلیل شحاده و سهیل زکار صورت گرفته است.

    ساختار

    کتاب با مقدمه کوتاهی از خلیل شحاده آغاز و مطالب در هشت جلد (یک جلد مقدمه و هفت جلد مباحث کتاب)، تنظیم شده است. مباحث کتاب ابن خلدون شامل یک مقدمه و سه کتاب است.

    گزارش محتوا

    در مقدمه مصحح، توضیحات مختصری پیرامون کتاب و مؤلف آن، ارائه گردیده است[۴].

    مقدمه کتاب، درباره فضیلت دانش تاریخ، بررسی‌ روش‌های تاریخ‌نگاری، اشاره به اشتباه‌ها و خطاهای مورخان است. کتاب اول، درباره اجتماع و تمدن‌ و معرفی عوارض ذاتی (خواص و قوانین) آن است؛ مانند: کشورداری، پادشاهی، کسب، معاش، هنرها، دانش‌ها، بیان موجبات و علل هریک.

    در کل می‌توان چنین گفت که شهرت‌ و اعتبار علمی ابن‌ خلدون،‌ مرهون مقدمه و کتاب اول او است. به‌خاطر نظریه‌های ابتکاری او در مقدمه، در زمینه تاریخ‌نگاری و فتح باب تحلیل عقلی در تاریخ، بنیان‌گذار تاریخ علمی و در پرتو نوآوری‌‌هایی‌ که در‌ زمینه جامعه‌شناسی و تحولات اجتماعی در کتاب اول دارد، نخستین جامعه‌شناس شناخته شده است.

    کتاب دوم، در اخبار عرب، قبیله‌ها و دولت‌های آن از آغاز آفرینش تا روزگار مؤلف است که در آن اشاره شده است به برخی از ملت‌ها و دولت‌های آنان از آغاز آفرینش تا روزگار مؤلف و نیز در‌ آن‌ اشاره شده است به برخی از ملت‌ها و دولت‌های مشهور که با ایشان هم‌زمان بوده‌اند؛ مانند: نبطیان، سریانیان، ایرانیان، بنی‌اسرائیل، قبطیان، یونانیان، رومیان، ترکان، فرنگان. کتاب‌ سوم، در اخبار بربر و موالی ایشان چون زناته و بیان آغاز حال و طوایف ایشان و کشورها و دولت‌هایی که به‌ویژه‌ در‌ دیار مغرب تشکیل داده‌اند[۵].

    مهم‌ترین و باارزش‌ترین مباحث کتاب، قسم‌‌هایی‌ است که متعلق به تاریخ بلاد مغرب است؛ زیرا اطلاعاتی که در این‌ قسمت‌ کتاب‌ آمده، جنبه ابتکاری دارد‌ و ابن خلدون آنها را از کتب دیگر نقل نکرده، بلکه خود آنها‌ را گرد آورده است؛‌ یعنی‌ مطالب مزبور، عبارت از اطلاعات و تجربیاتی است که وی در ضمن رفت‌وآمد با قبایل و اقامت در شهرهای گوناگون مغرب به دست آورده، یا شرح وقایعی است که‌ خود در آنها دخالت داشته است و به همین سبب دو مجلد از کتاب، مأخذ اساسی تاریخ بلاد مذکور از آغاز فتح اسلام تا قرون اخیر بشمار می‌رود‌ و مورخان و خاورشناسانی که در تاریخ مغرب به تحقیق پرداخته‌اند، می‌گویند: بدون کتاب «العبر» هرگز اطلاع صحیحی از تاریخ بلاد مغرب و ملت‌ها و طوایف آن در خلال‌ اعصار‌ مزبور به دست نمی‌آید. ازاین‌رو می‌بینیم این قسمت از تاریخ ابن خلدون به بیشتر زبان‌های اروپایی به‌طور کامل ترجمه شده است؛ چنان‌که این قسمت تاریخ‌ وی‌ به زبان فرانسه ترجمه شده است. ولی قسمتی از کتاب که مربوط به تاریخ مشرق است، مقتبس از تألیفات دیگران است و از لحاظ مطالب با‌ کتب‌ معروف‌ تاریخ این نواحی که دیگران تألیف کرده‌اند،‌ چندان‌ اختلافی ندارد[۶].

    مؤید این معنا این است که نویسنده، قسمت‌های قابل توجهی از تاریخ عرب را از تاریخ طبری‌ تلخیص‌ کرده‌ است؛ چنان‌که خود در پایان جنگ جمل می‌گوید: «این‌ بود واقعه جمل، آن‌سان که ما از کتاب ابوجعفر طبری خلاصه کردیم» و در پایان فصل‌ خلافت‌ اسلامی‌ (شامل حوادثی حدود سی سال؛ یعنی از آغاز خلافت ابوبکر‌ تا‌ برقراری پیمان صلح میان امام حسن(ع) و معاویه) که می‌گوید: «سخن ما، در خلافت اسلامی و حوادثی‌ که‌ در‌ آن اتفاق افتاده بود، چون ردّه و فتوحات و جنگ‌ها، تا به اتفاق‌ و اتحاد‌ انجامید، به پایان آمد و ما آن را از کتاب محمد بن جریر طبری خلاصه کرده‌ایم...» [۷].

    از جمله انتقادهایی که بر ابن‌ خلدون‌ وارد کرده‌اند، این است که وی معیارهای تاریخ‌نگاری را که در مقدمه‌ مطرح‌ کرده‌، خود در مباحث تاریخی رعایت نکرده‌ و نتوانسته از بی‌دقتی‌های مورخان دیگر که به‌خاطر آن‌ به‌ آنها‌ تاخته، مصون بماند و ازاین‌رو عملاً طرح او در این‌باره، در‌ حد‌ اصول‌ نظری در مقدمه باقی مانده است؛ یعنی در واقع، تاریخ او امتیازی‌ بر‌ دیگر تواریخ ندارد[۸].

    به انتقادهای وارد بر کتاب، سه گونه پاسخ داده شده است:

    1. اگر ابن خلدون‌ در‌ کتاب «العبر» نتوانسته حاصل آرای انتقادی خویش را به کار برد، ازآن‌رو است که شاید هیچ‌کس نمی‌تواند‌ یک‌ دوره تاریخ انسانی را به‌تنهایی از‌ روی‌ اصول و مبادی این مقدمه بنویسد. به تعبیر دیگر، تاریخ‌نگاری به شیوه‌ علمی‌ و بازجست از علل‌ وقایع،‌ چیزی به‌ آن‌ آسانی‌ نیست که در زمان ابن خلدون‌ با‌ آن مقدورات، امکان تحقق یافتنش باشد و از او نیز چنان انتظاری‌ را‌ نباید داشت[۹].
    2. ابن خلدون، تاریخ‌ خود را برحسب‌ سنوات‌، چنان‌که مورخان پیش از‌ او‌ و معاصران او می‌کردند، مرتب نکرده است. او وقایع مربوط به‌ یک‌ سلسله را که مورخان دیگر‌ برحسب‌ سنوات در جاهای‌ گوناگون‌ می‌آوردند، همه را‌ در‌ یک جا آورده است؛ به‌طور مثال، آنجا که از صفاریان حکایت می‌کند،‌ از‌ وقایعی که به آن سلسله ارتباط‌ ندارد‌ و در‌ دیگر‌ جای‌ها اتفاق افتاده، سخن‌ نمی‌گوید[۱۰].
    3. از مزایای کار ابن خلدون در این کتاب، پیراستن آن از خرافات و افسانه‌ها و نیز خودداری از ذکر‌ ارقام‌ و اعدادی‌ است‌ که با عقل‌ راست‌ نمی‌آیند. او در آغاز مقدمه تحت عنوان اشتباه‌های مورخان، به چند مورد از این‌گونه‌ امور‌ اشاره می‌کند. اگر ابن خلدون در نگارش تاریخ خود همین‌ چند نکته را رعایت کرده باشد، کتاب او از دیگر کتب تاریخ ممتاز خواهد بود[۱۱].

    وضعیت کتاب

    فهرست مطالب هر جلد، در انتهای همان جلد آمده و جلد هشتم، به فهرست اعلام مذکور در کل مجموعه، اختصاص یافته است.

    در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر اختلاف نسخ، به تصحیح برخی اغلاط و توضیح بعضی از کلمات و عبارات متن، پرداخته شده است.

    پانویس

    1. ر.ک: پیشوایی، مهدی، 1382، ص19
    2. ر.ک: همان، ص20
    3. ر.ک: همان
    4. ر.ک: مقدمه، ج1، ص3-‌4
    5. ر.ک: پیشوایی، مهدی، 1382، ص20 و 24
    6. ر.ک: همان، ص21-22
    7. ر.ک: همان، ص22
    8. ر.ک: همان
    9. ر.ک: همان، ص23
    10. ر.ک: همان
    11. ر.ک: همان، ص23-24

    منابع مقاله

    1. مقدمه و متن کتاب.
    2. پیشوایی، مهدی، «تأملی در آثار و اندیشه‌های ابن خلدون»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: تاریخ اسلام در آینه پژوهش، پیش‌شماره 3، پاییز 1382 (52 صفحه، ‌از 13 تا 64)، به آدرس:

    http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/92810


    وابسته‌ها

    پیوندها