تاريخ أفضل یا بدايع الأزمان في وقايع كرمان

تاریخ افضل یا بدایع الازمان فی وقایع کرمان

نام کتاب	تاریخ افضل یا بدایع الازمان فی وقایع کرمان
نام های دیگر کتاب	بدایع الازمان فی واقعی کرمان
پدیدآورندگان	افضل‌الدین کرمانی، احمد بن حامد (نويسنده) بیانی‏، مهدی (محقق)
زبان	فارسی
کد کنگره	‏DSR‎‏ ‎‏2115‎‏ ‎‏/‎‏ر‎‏57‎‏ ‎‏الف‎‏72
موضوع	ایران - تاریخ - سلجوقیان، 429 - 590ق. کرمان - تاریخ
ناشر	دانشگاه تهران
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1326 هـ.ش
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE11526AUTOMATIONCODE

معرفى اجمالى

بدايع الازمان في وقايع کرمان (تاريخ افضل)، نوشته افضل‌الدين ابوحامد احمد بن‌حامد کرمانى، فرآورده مهدى بيانى

اين كتاب كه در پايان سده ششم هجرى نوشته و به تاريخ افضل معروف شده و به گمان در 606 هجرى پايان يافته است، اطلاعات گستردهاى درباره جغرافياى کرمان و بخش‌هاى گوناگون آن دربردارد و با توصيف بناهاى شهرهاى مهم آن سامان، به روايت چكيدهاى از تاريخ آنجا از دوران پيش از اسلام و فتح شدنش بر دست مسلمانان و روزگار چيرگى آلصفار و آلالياس و غزنويان و ديالمه آلبويه و سلجوقيان قاوردى بر آن می‌پردازد و از انقلابهاى مردم کرمان پس از سلجوقيان و تسلط ملك دينار و عجمشاه و فرخ‌شاه، پسران ملك دينار و تسلط ملوك شبانكاره و اتابكان فارس و عاملان خوارزمشاهيان بر کرمان نيز گزارش مى‌دهد.

ساختار

اين اثر را از منابع ويژه تاريخ کرمان می‌توان برشمرد و بر پايه درونمايه جامع‌التواريخ حسنى و تاريخ آلسلجوق گمان زد كه دو مقاله و يك خاتمه (مقدمه) يا يك مطلب و يك خاتمه داشته باشد، اما افسوس كه مقاله نخست از اين تاريخ در دست نيست. بارى، نويسنده هر يك از گزارشهاى خود را با نثرى شيوا زير عنوان «گفتار» مى‌گنجاند. نثر فارسى در روزگار صفويان، از ديد روانى، استوارى و شيوايى در پستترين مراحل راه ميپيمود و از اينرو، بسيار بسيار دور مينمايد كه در اين دوره، استوارترين تركيبها در قالب زيباترين الفاظ ريخته شده و نثرى چنين متين و دلپسند و دور از تعقيد و تكلف از زير قلم نويسندهاى چون محمد بنابراهيم بيرون آمده باشد. نگاهى گذارا به عباراتهايى كه بى‌گمان، از آن محمد بنابراهيم است - كه شمارشان بسيار نيست - و مقابله آنها با الفاظ و عبارات بدايع الازمان، اهل فن و ذوق را بدين باور ميرساند كه تفاوت ميان اين دو انشا (نثر)، از زمين تا آسمان است.

گزارش محتوا

مقاله نخست (اولى / مقدمه) اين كتاب، چكيدهاى از تاريخ پيشينيان سلاجقه و اميران سلجوقى عراق و خراسان را دربردارد و مقاله (مطلب) دومش از رويدادهاى تاريخى روزگار سلجوقيان کرمان گزارش ميدهد و خاتمه آن به تاريخ حكمرانى مَلك دينار و جانشينان وى و رويدادهاى 606 هجرى می‌پردازد.

نويسنده با گزارشى درباره پيشينه و ويژگيهاى قاورد بنجغربيك (قره ارسلان) و چگونگى پادشاهى وى، در گفتارهاى جداگانهاى، به تاريخ و رويدادهاى روزگار شاهان سلجوقى کرمان مانند کرمانشاه بن قاورد، سسلطانشاه بنقاورد، محييالدين عمادالدوله تورانشاه بن قرا ارسلان، ايرانشاه بنتورانشاه، ارسلانشاه بنکرمانشاه می‌پردازد. مهمترين موضوع گفتارها در اين كتاب، ميراث سلطنت قاورد شاه و جنگ و صلحها و عزل و نصبها فرزندان وى و هر يك از برادران با يكديگر است. البته لشكركشى شاهان قاوردى به ديگر جاهاى كشور يا ديگر كشورها مانند عراق و چگونگى برخورد و معامله آنان با مردمان آن سامانها نيز از موضوعهاى مهم اين كتاب به شمار مى‌رود. به گفته مصحح كتاب، محمد بنابرهيم، كتاب خود را بر پايه تاريخ افضل سامان داد و آن را به نام خود نوشت و از اينرو، درباره اصيل بودن تاريخ افضل و اقتباس محمد بنابراهيم و حسن بنشهاب از آن، نبايد درنگ كرد. بنابراين، خواننده محترم درونمايه اين كتاب را در بخش گزارش محتواى سلجوقيان و غُز (تواريخ آل‌سلجوق)، نوشته محمد بنابراهيم می‌تواند بيابد.

وضعيت كتاب

تنها منبعى كه از اين كتاب آشكارا نام ميبرد، تاريخ آلسلجوق، نوشته محمد بنابراهيم می‌توان برشمرد. وى بيش‌تر احوال فرزندان قاوردشاه را از آن بيرون آورده و گاه همان عبارتهاى افضل‌الدين را نقل كرده و حسن بنشهاب بنحسن يزدى نيز در جامع‌التواريخ خود از بخش گستردهاى از آن بدون نام بردن از نويسندهاش و با حذف شمارى از عبارات آن بهره برده، همچنين حافظ ابرو در مجمع‌التواريخ، از آن استفاده كرده است.

تاريخ افضل تنها منبع بيواسطه يا باواسطه مورخانى به شمار می‌رود كه از رويدادهاى تاريخى سلجوقيان کرمان گزارش مى‌دهند. نسخه مدون اين كتاب در دست نيست. مصحح محترم كتاب، در مقدمه درازدامنى درباره وجود بدايع الازمان في وقايع کرمان و انتسابش به افضل‌الدين کرمانى به بحث و استدلال می‌پردازد و سرانجام چنين دعوى می‌كند كه محمد بنابراهيم، نويسنده تواريخ آلسلجوق خود متن آن را در دست داشته است و ابنشهاب، نويسنده جامع‌التواريخ حسنى و حافظ ابرو، نويسنده مجمع التواريخ نيز از اين تاريخ بهره بردهاند. بنابراين، تاريخ افضل كه گويى اكنون در دست نيست، تا سده يازدهم (روزگار محمد بنابراهيم و نوشته شدن تواريخ آلسلجوق) بوده و از آن پس روشن نيست كه چه زمانى از ميان رفته است. شايد اين كتاب هنوز هم باشد و كسى را از آن خبرى نباشد.

پانوشتهاى مصحح كتاب درباره درونمايه تاريخ افضل و سجنش عبارتهاى آن با دو كتاب پيشگفته و نسخه بدلهاى آمده در اين بخش از كتاب، زمينه را براى داورى درباره ادعاى وى فراهمتر می‌آورد. گفتنى است، نمايهاى از نام كسان، قبيلهها و جايهاىِ يادشده در كتاب نيز در پايان اين نسخه از آن وجود دارد. عكس صفحه نخست و پايانى جامع‌التواريخ حسنى و شيوه استنساخ مصحح محترم نيز در پايان مقدمه كتاب آمده است.

منابع مقاله

متن كتاب.

مقدمه مصحح كتاب.

محمد بن ابراهيم ()، سلجوقيان و غُزّ در کرمان، به كوشش باستانى پاريزى.

پیوندها

مطالعه کتاب تاریخ افضل یا بدایع الازمان فی وقایع کرمان در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور