صحيح البخاري

‏صحیح البخاري

نام کتاب	‏صحیح البخاري
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	مصر. وزارة الأوقاف. المجلس الأعلی للشئون الإسلامیة. لجنة إحیاء کتب السنة (محقق) بخاری، محمد بن اسماعیل (نويسنده)
زبان	عربی
کد کنگره
موضوع
ناشر	جمهوریة مصر العربية، وزارة الاوقاف، المجلس الاعلی للشئون الاسلامية، لجنة إحياء کتب السنة ج: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 جمهوریة مصر العربية، وزارة الاوقاف، المجلس الاعلی للشئون الاسلامية، مرکز السيرة و السنة ج: 8, 9, 10, 11
مکان نشر	قاهره - مصر
سال نشر	1410 هـ.ق یا 1990 م
کد اتوماسیون	34072

معرفى اجمالى

«صحيح البخاري» يا «الجامع الصحيح المسند»، تأليف ابوعبدالله محمد بن اسماعيل بخارى جعفى، از محدثين معروف قرن سوم هجرى، به زبان عربى است. بخارى اين كتاب را در مدت 16 سال گردآورى كرده است (كاظم مدير شانه‌چى، 1388ش، ص45).

اين كتاب توسط «لجنة إحياء كتب السنة بالمجلس الأعلى للشئون الإسلامية» مورد تحقيق قرار گرفته است.

وجه تسميه كتاب بخارى به «صحيح»، آن است كه وى شرايطى براى ناقلين حديث كه موجب اطمينان و وثاقت در نقل آنان باشد، مقرر داشت و صحيح خود را از احاديثى كه واجد شرايط مزبور بود انتخاب و تدوين نمود؛ زيرا در «موطأ» مالك و ديگر از كتب قدما به اين معنا توجهى نشده بود. محرك اوليه اين كار، اسحاق بن راهويه امام حديث و استاد بخارى است كه به شاگردان خود گفت: «لو جمعتم كتابا مختصرا لصحيح رسول‌الله(ص)»؛ «چه خوب بود اگر كتاب مختصرى شامل احاديث صحيح رسول اكرم جمع مى‌شد». بخارى مى‌گويد: اين سخن در قلب من تأثير كرد، لذا به جمع صحيح پرداختم (كاظم مدير شانه‌چى، 1381ش، ص64 و 65).

بخارى چون كتاب خود را به پايان رساند، آن را به بزرگان و ائمه حديث، مانند احمد بن حنبل، على بن مَدينى و يحيى بن معين، عرضه داشت. همگان تحسين كردند و به صحت و درستى آن، جز چهار حديث، شهادت دادند. اين كتاب با استقبال بسيار روبه‌رو شد و نود هزار تن، آن را از بخارى استماع نمودند (الهامى، داود؛ هاشمى، رضا، ج2، ص380).

ساختار

صحيح بخارى در 97 كتاب و 3450 باب تدوين شده و تعداد احاديث آن با احتساب احاديث مكرر به گفته ابن صلاح، 7275 حديث و با حذف مكررات به گفته او و نووى حدود 4000 حديث، اما به عقيده ابن حجر 2761 حديث است (همان؛ همان، ص379).

ابن صلاح با مكررات، 7275 حديث ضبط كرده و نووى و ابن تيميه نيز در اين شمارش از وى تبعيت نموده‌اند.

ابن خلدون در مقدمه العبر، 9200 حديث تعداد نموده است. بعضى اين شماره را غلط دانسته‌اند؛ زيرا وى، به ظن قوى، از نووى تبعيت كرده است؛ منتهى هنگام استنساخ، لفظ سبعة آلاف به تسعة تصحيف شده، ولى ابن حجر در تعقيب ابن صلاح و نووى يكان يكان ابواب صحيح را شماره كرده، پس گفته است: كليه احاديث با حذف مكررات، 2602 حديث است كه بر اين شماره، 159 حديث معلقات مرفوعه و 1341 حديث كليه تعاليق اضافه مى‌شود... كليه احاديث با مكررات بالغ بر 9082 حديث است كه طى 3450 باب در صد و چند كتاب از 289 شيخ نقل شده كه از آنان بخارى به 134 شيخ از مسلم منفرد است. با تحقيق ابن حجر معلوم مى‌شود سخن ابن خلدون اشتاه نيست، بلكه ممكن است اين اشتباه در نقل كلام ابن صلاح به وجود آمده و نووى هم دچار اشتباه مزبور، كه مسلما از ناحيه نسخه‌نويسان رخ داده، شده باشد (كاظم مدير شانه‌چى، 1388ش، ص45).

مؤلف در اين كتاب يازده جلدى، احاديث را به‌طور موضوعى در باب‌هاى زير جاى داده است: «بدء الوحي»، «الإيمان»، «العلم»، «الوضوء»، «الغسل»، «الحيض» و «الصلوة». در بخش‌هاى دوم، سوم و چهارم كتاب، ابواب فقهى گنجانده شده است. بخارى در بخش پنجم، به مناقب و مغازى پرداخته و بخش ششم را به تفسير آيات قرآن و بخش هفتم را به پاره‌اى از ابواب فقهى، مانند نكاح و طلاق، اختصاص داده است. او در بخش هشتم، رواياتى را در زمينه ادعيه و برخى مسائل فقهى و در واپسين بخش كتاب خويش، «منامات»، «فتن»، «أخبار آحاد» و «اعتصام به كتاب و سنت» و «توحيد» را به‌عنوان حُسن ختام آن، آورده است (محمدحسن زمانى، ص84).

گزارش محتوا

كتاب با مقدمه شيخ محمد محى‌الدين عبدالحميد، رئيس «لجنة إحياء كتب السنة» - كه حاوى شيوه تحقيق و زندگى‌نامه مؤلف و... - است، آغاز شده است.

متأسفانه بخارى در آغاز كتابش خطبه يا مقدمه‌اى ارائه نكرده است تا از داده‌هاى آن در توصيف كتابش بهره گيريم (سيد مهدى علمى حسينى و همكاران، ص81).

بخارى براى انتخاب حديث صحيح، معيارى داشته كه به «شرط بخارى» معروف شده است. برطبق آن، او حديثى را صحيح مى‌داند كه محدثان بزرگ نسبت به وثاقت فردفردِ سلسله راويان آن تا يك صحابى مشهور اتفاق نظر داشته باشند و سند آن نيز متصل و غير مقطوع باشد. اگر دو راوى يا بيشتر از يك صحابى روايت كنند چه بهتر، ولى اگر تنها يك راوى معتبر روايت نمايد، باز هم كافى است (الهامى، داود؛ هاشمى، رضا، ج2، ص379).

بخارى عنوان نخستين باب كتاب را «كيف بدء الوحي» آورده و برخلاف ابواب ديگر لفظ «باب» را در ابتداى آن قرار نداده است، مى‌گويد: سر آن اين است كه اين باب، أم‌الأبواب و مَقسَم ساير باب‌هاست نه قسيم آنها؛ ازاين‌رو عنوان آن نيز با ابواب ديگر تفاوت دارد (همان).

از مزاياى صحيح بخارى اين است كه براى ابواب، عناوينى ذكر مى‌كند كه مى‌توان از آن عناوين نظريه وى را در مسائل فقهى استنباط كرد و نيز وى در ابتداى هر باب، آيات متناسب با عنوان هر باب را آورده است (كاظم مدير شانه‌چى، 1388ش، ص46).

از ويژگى‌هاى اين كتاب، عناوين ابواب (تراجم ابواب) آن است كه به عقيده شارحان كتاب (از جمله نووى و ابن حجر) نشان مى‌دهد كه مقصود بخارى صرفاً گردآورى احاديث نبوده، بلكه مراد وى بيان استنباطش از آنها و استدلال براى موضوعاتى مختلف همچون اصول، فروع، آداب و امثال... بوده است و چون اين عناوين بيشتر بر تفسير، تبيين و تأويل احاديث مشكل و مجمل مشتمل است، آنها را بيانگر فقه بخارى دانسته‌اند و گفته‌اند كه بخارى در اين كتاب، فراتر از يك محدث صرف و به‌صورت فقيهى ماهر جلوه كرده است. به همين دليل، او برخى از احاديث را برحسب بابى كه در نظر داشته، تكرار يا تقطيع كرده و همراه با آن، نكات فقهى، حكمى و آيات الاحكام آورده است و حتى در برخى ابواب هيچ آيه يا حديثى ذكر نكرده كه به نظر برخى مى‌فهماند كه وى درباره آن موضوع، طبق شرايط خود حديثى نيافته است. ابن حجر اقسام مختلف عناوين ابواب را در صحيح بخارى برشمرده است؛ از جمله: عناوين مشابه با الفاظ حديث راجع به آن و عناوين مغاير، عناوين واضح‌تر از احاديث باب و عناوين مجمل‌تر و عناوين استفهامى. او همچنين برخى از كتاب‌هاى نوشته‌شده در اين باره را نام برده است (الهامى، داود؛ هاشمى، رضا، ج2، ص379).

از ديگر ويژگى‌هاى صحيح بخارى، وجود احاديث «معلق» در آن است. مراد از تعليق حذف يك نفر يا بيشتر از ابتداى سند حديث است. ابن حجر آن دسته از احاديث مرفوع (يعنى احاديثى كه در آخر سند به پيامبر(ص) منتسب و متعلق شود) را كه همواره در كتاب به‌صورت معلق آمده‌اند، به دو گروه تقسيم كرده است:

1. احاديثى كه با الفاظى حاكى از جزم به صدور حديث آمده‌اند؛ مانند «قال»؛

2. آنهايى كه با چنين الفاظى نيامده‌اند (مانند روي عن و...). آنگاه درباره احاديث دسته اول حكم به صحت مى‌كند و دسته دوم را هم جز به‌ندرت (يعنى درباره حديثى كه ضعيف و مغاير با شرط بخارى بوده و ضعف آن به‌هيچ‌روى جبران نشده باشد) مقبول مى‌داند. همچنين درباره احاديث موقوف (احاديثى كه بدون اسناد به پيامبر اكرم(ص)، از صحابى روايت شود) مى‌گويد كه بخارى اين احاديث را، كه مشتمل بر فتاوى صحابه و تابعين و تفاسير آيات است، براى زمينه‌سازى و قبولاندن مسلك انتخابى خود در موارد اختلاف آورده است؛ هرچند اين احاديث مشمول شرط وى نباشد. بنابراين، مقصود اصلى از تدوين اين كتاب، گردآورى احاديث صحيح مستند بوده و احاديث معلق و موقوف به‌منظور استشهاد و تفسير نقاط مبهم و مجمل در احاديث مزبور آمده است. ابن حجر در نوشته‌اى با عنوان «تعليق التعليق» با برشمردن آن گروه از احاديث مرفوع و موقوف كه در صحيح بخارى به‌صورت معلق آمده، با استمداد از آثار بخارى يا ديگران، به تكميل سند حديث مبادرت كرده است (همان).

.== وضعيت كتاب ==

بزرگان حديث از اعصار گذشته تاكنون به شرح كتاب صحيح بخارى همت گماشته‌اند. شايد كمتر كتابى به اندازه آن شرح و تعليقه داشته باشد. از جمله شروح مشهور صحيح بخارى عبارت است از:

1. شرح امام ابوسليمان احمد بن محمد بن ابراهيم بن خطاب البستى الخطابى (متوفى 338) با نام إعلام السنن؛

2. فتح الباري شرح صحيح البخاري، نوشته حافظ شهاب‌الدين ابن حجر عسقلانى (متوفى 852)؛

3. عمدة القاري في شرح البخاري، تأليف محمود بن احمد عينى (متوفى 855)؛

4. إرشاد السّاري في شرح البخاري، از احمد بن محمد بن ابى‌بكر قسطلانى (متوفى 923)؛

5. شرح ابوزيد عبدالقادر بن على فاسى (همان، ص380).

فهرست مطالب هر جلد، در پايان همان جلد آمده است.

پاورقى‌هاى كتاب به ذكر اختلاف نسخ و ابهام‌زدايى از بعضى از لغات و روات و نيز ذكر آدرس آيات اختصاص يافته است.

منابع مقاله

1. الهامى، داود؛ هاشمى، رضا، دانشنامه جهان اسلام، زير نظر غلامعلى حداد عادل، بنياد دائرةالمعارف اسلامى، چاپ دوم، 1375، تهران.

2. كاظم مدير شانه‌چى، تاريخ حديث (با اضافات)، انتشارات سمت، چاپ هفتم، 1388، تهران.

3. كاظم مدير شانه‌چى، علم الحديث، جامعه مدرسين حوزه علميه قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ شانزدهم، 1381، قم.

4. سيد مهدى علمى حسينى و همكاران، «بررسى تطبيقى رويكرد فريقين به قرآن»، آموزه‌هاى قرآنى، شماره 20، پاييز و زمستان 1393، درج در پايگاه مجلات تخصصى نور، به آدرس: http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/downloadpdf/1057366 .

5. محمدحسن زمانى، «نگاهى به صحيح بخارى»، مجله علوم حديث، تابستان 1381، شماره 24، درج‌شده در پايگاه مجلات تخصصى نور، به آدرس: http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1448 .

6. مقدمه و متن كتاب.