تاریخ گزیده

تاریخ گزیده

نام کتاب	تاریخ گزیده
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	مستوفی، حمدالله (نويسنده) نوایی، عبدالحسین (اهتمام)
زبان	فارسی
کد کنگره	‏‎‏DSR‎‏ ‎‏107‎‏ ‎‏/‎‏ح‎‏8‎‏ت‎‏2
موضوع	اسلام - تاریخ - متون قدیمی تا قرن 14 ایران - تاریخ - متون قدیمی تا قرن 14
ناشر	امير کبير
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1364 هـ.ش
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE2859AUTOMATIONCODE

تاريخ گزيده تأليف حمدالله مستوفی است که توسط عبدالحسین نوایی مورد تحقیق قرار گرفته است.این کتاب در 730 به نام غیاث‌الدین محمد، پسر خواجه رشیدالدین فضل‌الله، تألیف شده است.

این کتاب یکی از استثنایی‌ترین تواریخ عمومی محسوب می‌شود که تاریخ عرب و دنیای اسلام و ایران در آن نگاشته شده است. این کتاب خلاصه‌ای از تاریخ عمومی عالم است که از بدو خلقت تا وزارت خواجه غیاث الدین محمد پسر خواجه رشیدالدین فضل‌الله را در بر می‌گیرد

انگیزه تألیف

مؤلف درباره سبب تألیف کتاب گفته است می‌خواهد کتابی فشرده و مجمل و دارای به هم پیوستگی و نظم تاریخی فراهم آورد.

به اعتقاد او علمای تاریخ درباره زمانی که از ابتدای آفرینش می‌گذرد، اختلاف کرده‌اند ازآن‌رو که به مناسبت هر رویداد (مثلاً طوفان نوح، آتش ابراهیم، پادشاهی اسکندر، غلبه بخت‌النصر بر مصر، واقعه اصحاب فیل در مکه) تاریخ جدیدی گذارده‌اند و این موجب فراموشی چگونگی تاریخ شده است؛ به‌ویژه آنکه «پیغمبران علیهم‌السلام نیز به‌تصریح خبر نداده‌اند». مستوفی سپس می‌افزاید که در این کتاب «مدت دولت هر قوم (را) چنانکه در تواریخ یافته و بیشتر مورخین بر آن متفق‌اند یاد می‌کند».

اهمیت کتاب

اهمیت تاریخ گزیده در اطلاعات آن از تاریخ عصر مؤلف (دوره مغول) است. در این کتاب نام رجال و شعرای معاصر مؤلف که غالباً نامشان در تذکره‌ها نیست ذکر شده است.

این کتاب از منابع مؤلفانی چون قاضی نورالله شوشتری در تألیف مجالس المؤمنین و خواندمیر در تألیف حبیب السیر بوده است.

ساختار

تاریخ گزیده مشتمل است بر مقدمه، فاتحه، شش باب و خاتمه. در فاتحه به آفرینش عالم پرداخته شده است.

باب‌های بعدی که هریک شامل چند فصل است، درباره پیامبران اولوالعزم، برخی از حکیمان و فلاسفه، پادشاهان ایرانی پیش از اسلام، ظهور حضرت محمد(ص) و آغاز اسلام تا پایان حکومت عباسیان، تاریخ ایران از صفاریان تا اواخر سلطنت سلطان ابوسعید بهادر (716 ـ 736)، ائمه و بزرگان اهل سنّت و تاریخ و جغرافیای شهر قزوین.

باب ششم درواقع تلخیص کتاب التدوین فی تاریخ قزوین تألیف امام رافعی است و مطالبی نیز به آن افزوده شده است. در خاتمه مؤلف، همانند خواجه رشیدالدین فضل‌الله در جامع التواریخ، شجره انساب پیامبران و ائمه و پادشاهان و حکما را ذکر کرده است. ادوارد براون نوشته است که این بخش در نسخه‌های خطی که او دیده، وجود ندارد.

منابع نویسنده

حمدالله مستوفی، افزون بر التدوین، از منابع دیگری نیز استفاده کرده است، از جمله: تاریخ طبری، الکامل ابن اثیر، تجارب الامم مسکویه، سلجوق نامه ظهیری نیشابوری و جامع التواریخ رشیدالدین فضل‌الله به‌ویژه در فصل راجع به مغول.

گزارش محتوا

باب اول

باب اول مشتمل بر دو مقاله است:

1. در ذكر پيغمبران مرسل و اولوالعزم.
2. در ذكر انبياء و حكما و كسانى كه پيغمبر نبوده‌اند اما در كار حق و رواج دين سعى كرده‌اند.

باب دوم

باب دوم در ذكر پادشاهانى كه پيش از اسلام بوده‌اند و مشتمل بر چهار فصل است:

1. پادشاهان پيشداديان يازده تن، مدت ملكشان 2450 سال.
2. پادشاهان كيانيان ده تن، مدت ملكشان 734 سال.
3. ملوك الطوائف اشكانيان)snaihtraP(22 تن، مدت ملكشان 318 سال در نسخه گراورى تاريخ گزيده منطبعه 1910 لندن، مدت ملك اشكانيان را 350 سال ذكر می‌كند.

   براون در حاشيه مينويسد: دوره ميان اسكندر كبير و سقوط اشكانيان را (كه در واقع 550 سال است) مورخان اسلامى كمتر بحساب آورده‌اند، باستثناى يكتن و آن مسعودى است (تا آنجا كه من ميدانم) كه در تاريخ «التنبيه و الاشراف» جنبشهاى مذهبى و سياسى را كه باعث بروز اردشير بابكان شده است مشروحا توضيح ميدهد. ديگران مدت اين دوره را تقريبا نصف بحساب آورده‌اند.

4. ساسانيان معروف باكاسره 31 تن. مدت ملكشان 527 سال براون در حاشيه می‌گوید كه: مدت سلطنت ساسانيان بيش از يك قرن زياد بحساب آمده است، زيرا اين سلسله از 226 م. تا 652 سلطنت ميكرده‌اند كه مجموعا 426 سال می‌شود.

باب سوم

باب سوم در ذكر رسالت خاتم النبيين صلعم و خلفا و اولاد و اصحاب و احفاد او مشتمل بر مقدمه و شش فصل است:

1. مقدمه- در شرح شجره نسب مطهر و ذكر قبائل عرب كه بدو پيوسته‌اند و در ذكر كيفيت احوال و شرح غزوات و عدد ازدواج و كاتبان و اعمام و عمات و موالى و مخلفات او.
2. در ذكر خلفاء راشدين و ائمه مهذبين پنج تن (كه شامل حضرت امام حسن مجتبى نيز هست)، مدت خلافتشان سى سال از دهم ربيع الاول نسخه گراورى منطبعه لندن 1910- ثالث عشر ربيع الاول- ذكر می‌كند. سنه 11 هجرى تا 13 ربيع الاول سنه 6/41 ژوئن 632 م. تا 17 ژويه 661 م. كه حضرت امام حسن با معاويه صلح فرمود.
3. در ذكر بقيه ائمه اثنی‌عشر، ده تن، مدت امامتشان دويست و پانزده سال و هفت ماه از چهارم صفر سنه 49 هجرى تا رمضان 264 ه‍. 14/مارس 669 تا مه 878 م. و شرح حال اميرالمؤمنين على(ع) و فرزندش حسن مجتبى(ع) كه بزهر مسموم شد در اين فصل نيامده است.
4. در ذكر بعضى از صحابه عظام و جمعى از تابعين كرام
5. در ذكر پادشاهان بنى اميه 14 تن، (كه مؤلف آنها را خلفا نخوانده است)، مدت ملكشان در ايران 91 سال از 13 ربيع الاول سنه 41 ه‍. تا 13 ربيع الاول سنه 132 ه‍. 7/ ژويه 661 تا 30 اكتوبر 749 م.
6. در ذكر خلفاى بنى عباس 37 خليفه، مدت دولتشان پانصد و بيست و سه سال و دو ماه و بيست و سه روز از 13 ربيع الاول 132 تا 6 صفر 656 ه‍. 30/ اكتوبر 749 تا 12 فوريه 1258 م.

باب چهارم

باب چهارم در ذكر پادشاهانى كه در عهد اسلام در ايران بودند، مشتمل بر دوازده فصل است:

1. در ذكر پادشاهان بنى صفار در بعضى نواحى ايران سه تن، مدت ملكشان سى و پنج سال از 253 ه‍. تا 287 ه‍. 867/ تا 900 م. كه از آن ببعد اعقاب ايشان تا چندى در سيستان حكومت كرده‌اند.
2. در ذكر پادشاهان سامانيان نه تن، مدت ملكشان در ايران 102 سال و ششماه، از يازدهم ربيع الثانى 287 ه‍. تا پنجم ذى القعده 389 ه‍. / آوريل 900 تا نوامبر 999 م.
3. در ذكر پادشاهان غزنوى چهارده تن، مدت ملكشان 155 سال (از آنجمله سى سال در اكثر نقاط ايران و باقى در غزنه) از 390 تا 545 ه‍. / 995 تا 1150 م.
4. در ذكر پادشاهان غزنويان پنج تن، مدت ملكشان 64 سال از سنه 545 تا 609 ه‍. 1150/ تا 1321 م.
5. در ذكر ديلميان يا آل بويه هفده تن، مدت ملكشان 127- سال از سنه 321 تا 448 ه‍. 933/ تا 1056 م.
6. در ذكر سلاجقه و آن سه شعبه است:

   الف) سلاجقه ايران و عراق 14 تن، مدت ملكشان 161 سال از 429 تا 590 ه‍. 1037/ تا 1194 م.

   ب) سلاجقه کرمان يازده تن، مدت ملكشان 150 سال از سنه 433 تا 583 ه‍. 1041/ تا 1187 م.

   ج) سلاجقه روم و آسياى صغير يازده تن، مدت ملكشان 220 سال از 480 تا 700 ه‍. 1087/ تا 1301 م.

7. در ذكر پادشاهان خوارزمشاه نه تن، مدت ملكشان 137 سال از سنه 491 تا 628 ه‍. 1098/ تا 1230 م.
8. در ذكر اتابكان و آن دو شعبه است:

   الف) در ديار بكر و شام نه تن، مدت ملكشان 120 سال از 481 تا 601 ه‍. 1088/ تا 1204 م.

   ب) در فارس معروف به سلفريان يازده تن، مدت ملكشان 120 سال از 543 تا 663 ه‍. 1148/ تا 1264 م.

9. در ذكر اسماعيليان ايران و آن دو مقاله است:

   الف) در ذكر اسماعيليان مصر و مغرب و شمال افريقا، خلفاء فاطميه چهارده تن، مدت ملكشان 260 سال از سنه 296 ال 556 ه‍. // 908 تا 1160 م.

   ب) در ذكر اسماعيليان ايران معروف به ملاحده يا فدائيان الموت هشت تن، مدت ملكشان 171 سال از سنه 483 تا 654 ه‍. 1090/ تا 1256 م.

10. در ذكر سلاطين قراختائى کرمان ده تن در نسخه لندن طبع 1910 نه تن قيد شده است.، مدت ملكشان 85 سال از سنه 621 تا 706 ه‍. 1224/ تا 1306 م.
11. در ذكر اتابكان لرستان در دو شعبه:

    الف) اتابكان لر بزرگ هفت تن، مدت ملكشان 180 سال از سنه 550 تا 730 ه‍. 1155/ تا 1329 م.

    ب) اتابكان لر كوچك يازده تن، مدت ملكشان 150 سال از سنه 580 تا 730 ه‍. 1184/ تا 1329 م.

12. در ذكر پادشاهان مغول ايران- 13 تن، مدت ملكشان تا آن زمان كه در تاريخ بتأليف در آمده است 131 سال يعنى از سنه 599 تا 730 ه‍. / 1202 تا 1329 م. در اينجا مؤلف اضافه می‌كند: «و نتيجه دولت ايشان هر كه را بعد از اين هوس باشد تحقيق فرمايد.»

باب ملحق- پادشاهان آل مظفر، هفت تن، مدت ملكشان 77 سال از 718 تا 795 ه‍. باب ملحق در ذكر ملوك آل مظفر را كه در كتاب تاريخ گزيده وارد است، مرحوم براون ذكر نكرده، و آن خلاصه و اصلاحى است از تاريخ مولانا معين‌الدين يزدى كه شخصى بنام محمود گيتى بتاريخ 823 ه‍. تدوين كرده و بر تاريخ گزيده الحاق نموده است.

باب پنجم

باب پنجم در ذكر ائمه سنت و قراء و مشايخ و علماء دين مشتمل بر شش فصل است:

1. در ائمه مجتهدان (12 تن ذكر شده).
2. قراء رحمة اللّه عليهم (9 تن ذكر شده).
3. محدثان (7 تن ذكر شده).
4. مشايخ صوفيه (قريب 300 تن ذكر شده).
5. علماء علم دين و قضا و طب (قريب 70 تن ذكر شده).
6. شعرا كه پنج تن از شعراء عرب و 87 تن از شعرا عجم ذكر شده‌اند و شرح احوال شعراء عجم را نويسنده ترجمه كرده و در روزنامه انجمن همايونى آسيائى مورخه اكتوبر 1900 و ژانويه 1901 جداگانه بطبع رسانيده است.

باب ششم

باب ششم در ذكر قزوين (باب الجنة) كه مقام و مولد و منشأ مؤلف است و در آن هفت فصل است:

1. آثار و اخبار كه در شأن آن بقعه وارد است (نزديك بچهل حديث نقل نموده كه از آنجمله سى و شش حديث از كتاب التدوين رافعى نسخه بخط مؤلف نقل شده و تقريبا جمله اين احاديث شهر قزوين را يكى از ابواب جنت ميشمارد.) نسخه گراورى لندن منطبعه 1910 كه سال تحرير آن 857 است، فاقد اين فصل ميباشد. رجوع شود به جغرافياى ل. استرانج و نزهة القلوب حمد اللّه مستوفى.
2. در شأن و چگونگى شهر قزوين.
3. كيفيت بنا و عمارات قزوين- محلات نه گانه و تاريخ معمارى آن از عهد شاپور اول كه مؤسس و بانى آن شهر بود و فتح آن بدست اعراب و اسلام آوردن اهل آن. در نسخه گراورى لندن باب سوم منحصر بذكر فتح قزوين و اسلام اهل آن است و از محلات نه گانه و معمارى و غيره سخنى ندارد؛ در ساير فصول و مواد نيز اختلافاتى با متن انگليسى مشاهده می‌شود.
4. در ذكر نواحى، رودخانه‌ها، قنوات، مساجد، مقابر و اينكه بعضى از سكنه آن هنوز مخفيانه پيرو مذهب مزدك هستند.
5. ذكر صحابه و تابعين و ائمه و خلفا و مشايخ و علما و ملوك و وزرا و خواقين و امرا كه باينجا رسيده‌اند.
6. ذكر عمال و حكام آن شهر.
7. قبائل و اكابر قزوين كه مشتمل بر سادات و علما طايفه افتخاريان (كه از آنجمله ملك سعيد افتخار‌الدين محمد بن ابونصر معاصر مؤلف بوده و خط و زبان مغولى و تركى ميدانسته و كتاب كليلة و دمنة را بزبان مغولى و سندبادنامه را بزبان تركى نقل و ترجمه نموده است.) و بازداران يا مظفريان- بشاريان- برهانيان- حنفيان- حلوانيان- خالديان- خليليان دبيران- رافعان- زاكانيان- زبيريان- زادانيان- شيرزاديان- طاوسيان- عباسيان- غفاريان- فيل‌واكوشان- قضويان- قراولان- تميميان- كرجيان- يادلفيان (كه ستاره شناس و جغرافى دان معروف زكريا بن محمد بن محمود از اين طايفه است.) انسيان- ماكانيان- قيسيان- مستوفيان (كه طايفه مؤلف است، و می‌گوید كه از اولاد حر بن يزيد رياحى بوده‌اند) - مؤمنان- مختاران- معافيان يا معافيان- مرزبانان- نيشابوريان- بولاتيموريان يا تبابكان.

خاتمه

شامل شجره انساب و سلسله‌هاى طوائف انبيا و اوليا و ائمه و پادشاهان و وزرا و... است.

نظر به وسعت مندرجات تاريخ گزيده و نظر به حجم متوسط آن (كه 170 هزار كلمه بيش نيست) معلوم می‌شود كه اين كتاب صورت يك خلاصه و يادداشت خلاصه يادداشت muidnepmoC تاريخى دارد و هيچگونه شرح و بسط وقايع را از آن نبايد انتظار داشت، معذلك كتاب مزبور نسخه‌اى بينهايت مفيد است و شامل بسيارى مطالب خاص ميباشد كه در جاى ديگر نتوان يافت. و در همان حال براى قسمت تاريخ عصر زمان خود در درجه اول اهميت ميباشد، بطوريكه مدتى بود لزوم طبع و انتشار تمام آن كتاب احساس ميشد و تا سال 1910 فقط قسمتهائى از آن كتاب بشرح ذيل بطبع رسيده بود، از اينقرار:

1. تمام باب چهارم در تاريخ سلاطين اسلامى ايران، كه اصل فارسى بضميمه ترجمه فرانسوى آنرا مسيو ژول گانتن nitnaG seluJ در سال 1903 در پاريس چاپ كرده است.
2. تمام باب ششم باستثناى فصل اول آن در احاديث و اخبار راجعه به قزوين، كه ترجمه فرانسوى آنرا مسيو باربيه دومينار dranyeM ed reibraB در ژورنال آسياتيك (سرى 5- جلد دهم) در سال 1857، در پاريس منتشر ساخته است.
3. فصل ششم باب شعراى ايران، كه نويسنده اين كتاب آنرا با انگليسى ترجمه كرده و در اكتوبر 1900 و ژانويه 1901 م. در مجله انجمن همايونى آسيائى بطبع رسانيده، ليكن در سال 1910 عين نسخه خطى نسبة صحيح و قديمى كه در تاريخ 857 ه‍. 1453/ م. نوشته شده بصورت استنساخ عين «فاك سى ميل» فاك سى ميل elimis- caF - استنساخ عين نوشته، المثنى در سلسله كتب گيب)I,VIX. LOV(چاپ شده است و بعد از آن در 1913 م. نويسنده باتفاق دكتر نيكلسون noslociN ترجمه خلاصه‌اى از آنرا بانگليسى با حواشى و توضيحات كاملى بطبع رسانيد بطوريكه اكنون تمام آن كتاب و ترجمه آن در دسترس محققان است و می‌توانند قدر و قيمت آنرا شخصا ملاحظه كنند.

   نقل از تاريخ ادبى ايران از سعدى تا جامى نوشته ادوارد براون ترجمه على اصغر حكمت.

منابع مقاله

علی بیگی، فهیمه، دانشنامه جهان اسلام زیر نظر غلامعلی حداد عادل، ج6، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، تهران، چاپ اول، 1380

پیوندها

مطالعه کتاب تاریخ گزیده در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور