مصطلح الإشارات في القرائات الزوائد المروية عن الثقات

مصطلح الإشارات في القرائات الزوائد المروية عن الثقات

نام کتاب	مصطلح الإشارات في القرائات الزوائد المروية عن الثقات
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	ابن قاصح، علي بن عثمان (نويسنده) وهيبي، عطيه بن احمد (محقق)
زبان	عربي
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏75‎‏/‎‏5‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏م‎‏6
موضوع	قرآن - قرائت
ناشر	دار الفکر
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	مجلد1: 1427ق ,
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE13987AUTOMATIONCODE

مصطلح الإشارات في القرائات الزوائد المروية عن الثقات، اثر علی بن عثمان بن محمد، معروف به ابن قاصح بغدادی (متوفی 801ق) و تصحیح و تحقیق دکتر عطیة بن احمد بن محمد وهیبی، کتابی است پیرامون قرائات شش‌گانه‌ای که غیر از قرائات هفت‌گانه معروفند و از افراد مورد اعتماد روایت شده‌اند.

در ذکر نام کتاب، اختلافاتی ثبت گردیده و از این کتاب، به نام‌های مختلفی، یاد شده است؛ از جمله سخاوی آن را «مصطلح الإشارات في القرائات الست الزائدة عن السبع المروية عن الثقات»، قسطلانی «مصطلح الإشارات في الستة بعد السبعة» و حاجی خلیفه و بغدادی آن را «مصطلح الإشارات في القرائات الزوائد الثلاثة عشر المروية عن الثقات» خوانده‌اند.

انگیزه نگارش

تسهیل رجوع و دستیابی خوانندگان به قرائات شش‌گانه و تشویق آنان به رجوع به کتب مرجع در این رشته، از جمله اهداف نگارش این کتاب بوده است.

ساختار

مطالب کتاب، در دو باب کلی، تنظیم شده است. باب نخست، به مقدمه محقق اختصاص یافته و باب دوم، متن اصلی کتاب است که بدون تبویب و فصل‌بندی خاصی عرضه شده است؛ اما در یک تقسیم‌بندی، می‌توان آن را به شش باب تقسیم کرد که در ادامه، به آن اشاره خواهد شد.

گزارش محتوا

باب نخست، به مقدمه محقق اختصاص یافته و دربردارنده دو فصل و یک خاتمه، به شرح زیر می‌باشد: در فصل اول، در سه مبحث، زندگی‌نامه نسبتا مفصلی از نویسنده، ارائه گردیده است. در مبحث نخست، اطلاعاتی پیرامون نام و کنیه و لقب، چگونگی رشد و نمو، مسافرت به قاهره، شیوخ، شاگردان و وفات، در اختیار خواننده قرار گرفته و در مبحث دوم، به بررسی تلاش‌های علمی و فرهنگی وی، پرداخته شده است و در آخرین مبحث، آثار و تألیفات وی، در سه حوزه قرائات، نحو و علم هیئت، معرفی شده است.

در فصل دوم، در پنج مبحث، ابتدا به بررسی نام کتاب و توثیق نسبت آن به نویسنده پرداخته شده و سپس روش نویسنده در کتاب و برجسته‌ترین ویژگی‌های آن، توضیح داده شده است. در ادامه، به مستندات کتاب و اهمیت آن، وصف نسخ خطی آن و توضیح روش تحقیقی و اصطلاحات مربوط به آن، پرداخته شده است.

در خاتمه، به جمع‌بندی و خلاصه مهم‌ترین مطالب دو فصل پیش، اشاره گردیده است.

مطالب مطرح‌شده در کتاب را می‌توان به شش قسم زیر تقسیم نمود: اول، مقدمه: که خود دربردارنده مطالبی می‌باشد، از جمله بیان موضوع کتاب و توضیح انگیزه تألیف آن.

دوم، باب ذکر اسانید: نویسنده در این باب، به ذکر اسانید قراء شش‌گانه، روات، طرق آنها، طرقی که به‌واسطه آن، قرائت بر شیوخ عرضه شده و اسانید شیوخی که قرائت بر آنها عرضه شده پرداخته است تا اینکه سند قرائت به روات و از آنها به قراء شش‌گانه و از آنها، به شخص پیامبر(ص) برسد؛ تااینکه خواننده کتاب، به اتصال سند آن قرائت، مطمئن شود. این ذکر اسانید، به‌نحو زیر می‌باشد: اسناد قرائت ابوجعفر؛ اسناد قرائت ابن محیصن؛ اسناد قرائت یعقوب؛ اسناد قرائت حسن؛ اسناد قرائت اعمش و اسناد اختیار خلف.

سوم، باب اصول: که بر این اساس می‌باشد: باب ادغام کبیر؛ ادغام صغیر؛ نون ساکنه و تنوین؛ مد و قصر؛ دو همزه در یک کلمه؛ دو همزه در دو کلمه؛ همزه مفرده؛ مذهب اعمش در وقف بر همزه؛ فتح و اماله و بين اللفظين؛ سکت و باب وقف بر آخر کلمه.

چهارم، باب استعاذه و بسمله: مؤلف در این قسمت، به ذکر صیغ استعاذه، بر طبق نظر ائمه شش‌گانه و حکم ابتدا به استعاذه قبل از قرائت و مذاهب این ائمه در مورد بسمله و اختلاف آنها در فصل بودن و جداکننده بودن بسم الله بین هر دو سوره‌ و اجماع بر اثبات آن در اول سوره فاتحة الكتاب و حذف بسم الله بین سوره انفال و برائت، پرداخته است.

پنجم، فرش الحروف (موارد جزئی از اختلاف قرائات در کلمات قرآنی است که ضابطه‏مند نیستند، در مقابل «اصول» که قواعدی است که بیان‌کننده احکامی در قرائت تمام کلمات قرآن می‌باشند، به‌گونه‌ای که در هرجا بتوان آن قواعد را اجرا نمود): در این باب، به فرش الحروف پرداخته شده است که از جمله آن، عبارت است از کلمه «عَمَلٌ» در آیه شریفه «إِنَّهُ عَمَلٌ غَيرُ صَالِحٍ» ﴿هود: 46﴾، که در قرائت کسایی و یعقوب، به کسر میم و فتح لام خوانده شده، ولی بقیه قراء، آن را به فتح میم و رفع لام خوانده‌اند و این کلمه و اختلاف در غیر این سوره، وجود ندارد.

ششم، باب ذکر تکبیر: نویسنده مطالب کتاب را با این باب، خاتمه داده و این عمل نزد قراء، به تکبیر ختم معروف است؛ به این صورت که پس از خاتمه سوره «و الضحی»، تا آخر قرآن، پیش از بسم الله و متصل به آن، تکبیر گفته می‌شود (الله أكبر بسم الله الرحمن الرحيم) .

برخی از مهم‌ترین ویژگی‌های کتاب را می‌توان در امور زیر، خلاصه نمود:

1. رعایت اختصار و پرهیز از زیاده‌گویی در ابواب کتاب مخصوصا در باب ذکر اسانید قراء؛ به‌گونه‌ای که زندگی‌نامه و ترجمه‌ای از کسی ذکر نشده است؛ همچنین در باب اصول هیچ‌یک از اصطلاحات علم قرائت، مانند ادغام، تحقیق، تلیین، فتح، اماله، اختلاس، اشباع، روم، اشمام و... تعریف نشده است.
2. خالی بودن کتاب از توجیه قرائات قرآنی و احتجاج به آنها؛ به همین خاطر این کتاب را کتابی روایی دانسته‌اند، نه درایی.
3. ذکر مواردی که ماده علمی کتاب از آنها برداشت شده است.
4. رعایت تسلسل معروف در آیات قرآن کریم (به همان صورت و ترتیبی که در مصحف شریف وجود دارد) در اثنای بررسی قرائات و... .

وضعیت کتاب

فهرست مطالب به‌همراه چکیده کتاب به زبان لاتین، در انتهای کتاب آمده است.

در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع و اشاره به اختلاف نسخ، به توضیح و تشریح برخی از کلمات و عبارات متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.