وجه دین

وجه دین

نام کتاب	وجه دین
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	ناصر خسرو (نويسنده)
زبان	فارسی
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏215‎‏ ‎‏/‎‏ن‎‏2‎‏و‎‏3
موضوع	نثر فارسی - قرن 5ق. کلام اسماعیلیه
ناشر	اساطير
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1384 هـ.ش
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE3367AUTOMATIONCODE

معرفى اجمالى

وجه دين، تألیف حكيم ناصرخسرو قباديانى(394 تا 481ق)، شاعر و انديشمند بزرگ قرن پنجم و صاحب آثار نثر و نظم بسيار مى‌باشد. ناصر خسرو اين كتاب را در تاويلات احكام شريعت بر طريقه اسماعيليان نوشته است. وى در اين كتاب آيات و احاديث بسيارى را بر مشرب اسماعيلى به تاويل كشانده است. بعضى معتقدند كه اين كتاب ترجمه آثار كهن و برجسته اسماعيلى عهد فاطميان است، لكن به سبب تغيير كلى لحن آن، به ماهيت كتاب اصلى نمى‌توان پى برد.

ناصر در علت نام گذارى كتاب خود به وجه دين مى‌گويد:

نام نهاديم مر اين كتاب را روى دين، از بهر آن كه همه چيزها را مردم به روى توان شناخت و خردمندى كه اين كتاب را بخواند دين را بشناسد....[1]

وى در اين كتاب پس از تبيين فلسفه و اعتقادات اسماعيلى، به بيان كلياتى در باب وجوب ذات الهى و علم و بهشت و دوزخ و قرآن... پرداخته و در آداب عبادات به تفصيل وارد بحث از «تأويل» شده است.

كتاب «وجه دين»، به ظن قوى از تأليفات حكيم ناصر خسرو است و در كتب مختلفه تأليف آن را به مشاراليه نسبت داده‌اند؛ ولى آنچه كه در كتب متأخرين در باب تأليفات حكيم مزبور ذكر شده، محل اعتماد و اعتبار نيست و بعضى كتبى كه به ناصر خسرو مربوط نيست، به وى منسوب گشته‌اند؛ ولى دليل قاطعى كه مصحح درباره «وجه دين» و نسبت تأليف آن به ناصر خسرو ارائه مى‌كند، اينست كه در بعضى كتب قديمه هم بدين كتاب و مؤلف ان اشارتى شده است؛ مثلا كتاب «بيان الاديان» كه تقريبا در حوالى قرن دهم نوشته شده، «وجه دين» را به ناصر خسرو نسبت داده است، به نحوى كه با ظنى قريب به يقين مى‌توان گفت «وجه دين» از تأليفات ناصر خسرو است.

موضوع كتاب هم خود دليل بزرگى است كه مؤلف آن را در اطراف مذهب اسماعليه نوشته و اگر كسى عقايد ناصر خسرو را در فلسفه و حكمت الهى از روى كتاب زاد المسافرين او دقت كند، ملاحظه خواهد كرد كه از وجه دين هم آن عقائد را مى‌توان استنباط نمود. نيز شيوه نوشتن و ترتيب و تركيب عبارات فارسى آن با ساير مؤلفات حكيم شباهت كامل دارد، به نحوى كه هر ذوق سليم وحدت اسلوب فارسى «وجه دين» را با كتب ديگر ناصر خسرو فورا درك مى‌كند.

ساختار و گزارش محتوا

اين كتاب؛ مشتمل بر پنجاه و يك گفتار است. از گفتار سيزدهم تاويل اعوذ بالله من الشيطان الرجيم و آن گاه تاويل بسم الله الرحمن الرحيم و سپس آداب و دستورهاى فقهى يكايك به روش اسماعيلى شرح و تاويل مى‌گردد. عناوين برخى از اين گفتارها بدين شرح است:

اندر اثبات حجّت خداى‌تعالى.

اندر پيدا كردن خداوند حق از جمله دعوى كنندگان.

اندر علم؛ يعنى دانش كه چيست.

اندر علم روحانى لطيف.

اندر بهشت و در او و كليد در او.

اندر دوزخ و كليد در او.

اندر واجبى فرستادن پيغمبران و تعداد ايشان.

اندر صفت قرآن و تأويل آن.

اندر اثبات ظاهر و باطن كتاب و شريعت.

اندر كلمه اخلاص و بيان شهادت او.

اندر سوره اخلاص و بيان آن.

فصل در تأويل الا للّهالدين الخالص.

اندر تأويل اعوذ باللّه من الشيطان الرّجيم.

اندر تأويل بسم اللّه الرّحمن الرّحيم.

اندر تأويل آبدست و آداب آن.

اندر تأويل تيمم كردن به خاك.

اندر تأويل بانگ نماز.

فصل اندر تعصب شيعت كه نماز كوتاه نشايد كردن مسافر را.

اندر تأويل پنج وقت نماز و عدد ركعات او.

اندر تأويل نماز آدينه.

و....

نسخه شناسى

تا چندى پيش «وجه دين» جزء كتب مفقوده، محسوب مى‌شد تا آن كه دو نسخه خطى آن در اين اواخر توسط يك نفر روسى در تركستان پيدا شد.

چنانكه مى‌دانيم آثار مذهب اسماعليه هنوز در بعضى نقاط مشرق زمين باقى است؛ از جمله در تركستان در بلوك موسوم به «بخاراى كهنه» عده زيادى اسماعيلى هستند و دو نسخه فوق الذكر در ميان همين طايفه موجود بوده است كه بعد آنها را به «پطروگراد» برده در موزه آسيائى ضبط كرده‌اند.

نظر به اين كه دسترسى به دو نسخه مزبور براى مصحح امكان پذير نبوده، لذا وى از روى افستى از نسخه‌اى كه به سال 1324ق، تحرير شده، به تصحيح اين اثر پرداخته است.

نسخه حاضر در برنامه با تصحيح تقى ارانى در قطع وزيرى با جلد گالينگور در 304 صفحه براى بار - در سال - توسط انتشارات اساطير منتشر شده است.

منابع

1. مقدمه تقى ارانى (مصحح).
2. بروجردى، آزاد، نشر دانش، شماره 110.
3. عمادى حائرى، سيد محمد، در باب آثار ناصر خسرو، نامه انجمن، تابستان 1383،‌ش 14.
4. رجبى، محمد، اسماعيليه (مجموعه مقالات)، ص 418-419، مركز مطالعات و تحقيقات اديان و مذاهب، گروه مذاهب اسلامى.

(1) - مقدمه كتاب وجه دين، ص 5.