الحصن الرصين في علم التصريف

الحصن الرصین في علم التصریف

نام کتاب	الحصن الرصین في علم التصریف
نام های دیگر کتاب	کتاب الحصن الرصین فی علم التصریف
پدیدآورندگان	حسین، محمد صالح (محقق) نیجیری، عبد الله بن فودی (نويسنده)
زبان	عربی
کد کنگره	‏PJ‎‏ ‎‏61*
موضوع	زبان عربی - صرف
ناشر	دار الأمة
مکان نشر	کانو - نیجیریه
سال نشر	1428 هـ.ق
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE15282AUTOMATIONCODE

معرفى اجمالى

«الحصن الرصين في علم التصريف»، اثرى است منظوم و منسوب به علامه عبدالله بن فودى نيجيرى، با تحقيق و شرح محمد صالح حسين، كه پيرامون علم صرف و به زبان عربى و در دوران معاصر نوشته شده است.

نام كتاب «الحصن الرصين» است، ولى برخى از نسّاخ، عبارت «في علم الصرف» و بعضى ديگر عبارت «الجامع مدينة الصرف» را به آن افزوده‌اند. برخى ديگر، به «الحصن» اكتفا كرده‌اند (مقدمه محقق، ص 33).

ساختار

كتاب با مقدمه مفصلى از محقق آغاز شده، سپس منظومه استاد عبدالله فودى در 1022 بيت (مشتمل بر 53 مسئله در ذيل عناوينى، همچون باب و فصل و خاتمه و تذنيب) و تعليقات شارح مشتمل بر يك مقدمه (در شرح خطبه ناظم، زير عنوان «معاني النصوص»)، دو بخش اصلى و يك خاتمه ذكر گرديده است.

ناظم در نظم منظومه خويش، به كتاب‌هايى چون: «لامية الأفعال»، اثر ابن مالك؛ «كتاب الجامع للأمثال في شرح لامية الأفعال»، نوشته ابن شجرى حضرمى، ملقب به بحرق؛ «القاموس المحيط»، اثر فيروزآبادى؛ «التصريح على التوضيح»، تأليف خالد الأزهرى؛ «أوضح المسالك إلى ألفية ابن مالك»؛ «شرح الأشموني حاشية الصبان»؛ «قاموس المصباح المنير»؛ «قاموس مختار الصحاح» و... مراجعه كرده است (مقدمه محقق، ص 17 - 18).

در نگارش اين اثر، سعى بر آن بوده تا به روشى تدوين گردد كه طالبان علم صرف بتوانند آن را به‌عنوان يك كتاب درسى مورد استفاده قرار دهند.

گزارش محتوا

محقق در مقدمه، به انگيزه خود از تحقيق و پرداختن به اثر حاضر كه نشان از اهميت و جايگاه آن مى‌باشد، اشاره كرده است كه اصلى‌ترين آن، اعتقاد راسخ وى است به ضرورت اهتمام به مطالعات لغوى و تعميق بحث در آن و همچنين ايمان عميق به اينكه نويسنده اثر حاضر، داراى جايگاه ويژه‌اى در تأليف كتب صرفى و لغوى بوده و مطالعه آثار وى، داراى اهميت فراوانى است (مقدمه محقق، ص 11).

محقق پيش از پرداختن به مطالب كتاب، به معرفى نويسنده و ارائه زندگى‌نامه‌اى از وى، پرداخته است؛ زيرا به اعتقاد او اين كار، كمك بزرگى به درك انگيزه و شرايطى مى‌كند كه كتاب در آن تأليف شده و لذا فصل اول مقدمه خويش را، به تعريف مؤلف اختصاص داده است. از جمله اطلاعاتى كه از مؤلف در اين فصل به دست مى‌آيد، عبارتند از: اطلاعاتى پيرامون نسب و خانواده وى، مراحل آموزش، حركت‌هاى علمى در عصر وى و منزلت اجتماعى او (همان، ص 21 - 31).

در فصل دوم مقدمه محقق، به تعريف كتاب و اشاره به نسخ آن و نيز به تفصيل و تشريح خطبه و مقدمه ناظم پرداخته شده است. از ديگر مباحث مطرح‌شده در اين مقدمه، عبارتند از: اشاره به موضوع كتاب، مذاهب علماى پيشين و آراى صرفى ايشان در كتاب، مصادر مورد استفاده نويسنده در تدوين اين اثر و نسخى از كتاب كه در تحقيق مورد استفاده قرار گرفته است (همان، ص 33 - 42).

شارح، تمام ابيات ناظم را به ترتيب زير با بيانى روان مفصلا تبيين نموده است:

1. در ضمن مقدمه‌اى در ذيل عنوان «معانى النصوص» خطبه ناظم را كه از براعة الاستهلال خالى نيست و مشتمل است بر سى و هشت بيت راجع به حمد خدا، ذكر انعام و اوصاف او، ذكر صفات نبى و درود فرستادن بر او، اهميت علم لغت عربى در فهم شريعت اسلامى، تلاش علما در تحقيق و نشر علوم لغت عربى و تأليفات بسيار ايشان در اين زمينه، تاريخ لغت عربى در غرب آفريقا و بلاد هوسا و... شرح داده است (متن كتاب، ص 157 - 171).

2. در بخش اول در ذيل عنوان «تصريف الأفعال»، مقدمه ناظم را كه عبارت است از تلخيصى موجز از كل موادى كه نويسنده در كتاب خويش، به مناقشه آن‌ها پرداخته است تا مطالب مورد بحث به‌صورت كلى و به‌دور از تفصيلات، ارائه گردد و همچنين مباحث مربوط به فعل را كه ناظم در ادامه به‌تفصيل بيان كرده و پيرامون ابنيه اسم مجرد؛ ابنيه فعل مجرد؛ تصاريف فعلل؛ فعل مضموم و تصاريف آن؛ فعل مكسور و مطالب مربوط به آن؛ فعل مفتوح؛ ابنيه افعال مزيد؛ فعل مجهول؛ صيغه امر؛ اسماء مؤنث؛ قصر و مد اسماء؛ جمع سالم؛ جمع مكسر؛ تصغير؛ تذنيب؛ نسب؛ ابدال و قلب؛ اعلال؛ حروف زياده؛ التقاء ساكنين و... تشريح نموده است (مقدمه ناظم، ص 171 - 445).

3. در بخش دوم، در ذيل عنوان «تصريف الأسماء» به تشريح ابياتى كه پيرامون مباحثى همچون تأنيث اسماء و تذكير آن‌ها؛ مد اسماء و قصرشان؛ تثنيه؛ جمع سالم؛ جمع تكسير و ابنيه جمع قله و كثره؛ تصغير؛ نسب؛ اعلال و ابدال و... سروده شده‌اند، پرداخته است (همان، ص 449 - 665).

4. در ذيل عنوان «الخاتمة»، از روش ناظم در تأليفات خويش و پاره‌اى از اشكالات وارد بر ناظم در كتاب «الحصن الرصين» (همچون غفلت وى از ذكر قسم سوم فعل صحيح؛ يعنى مهموز) سخن گفته‌است (همان، ص 665 - 670).

شارح در موارد متعدد براى تسهيل مطلب، از جدول استفاده كرده است.

كتاب حاضر، به دليل جايگاه برجسته‌اى كه ميان مصادر قديمى و متأخر علم صرف دارد، در ميان آثارى كه پيرامون اين علم تدوين مى‌گردند، از اهميت به‌مراتب ويژه و والايى برخوردار مى‌باشد. اين برجستگى، در دو امر زير، خلاصه مى‌شود:

1. دربرداشتن تمامى آراى متقدمين و متأخرين از علماى صرف در پرداختن به مسائل صرفى؛

2. اهميت ويژه خود علم تصريف در فهم مدلولات تعابير دينى از جمله آيات قرآن كريم و احاديث شريف نبوى و فروعات آن، از جمله تفسير و اصطلاحات حديث، فقه، اصول، علم عقايد و... كه فهم آن‌ها، متوقف بر فهم مفردات لغت عربى مى‌باشد (مقدمه محقق، ص 19).

وضعيت كتاب

فهرست مطالب، در انتهاى كتاب آمده است.

در پاورقى‌ها، علاوه بر ذكر منابع، به توضيح و تشريح برخى از كلمات و عبارات متن پرداخته شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن كتاب.

پیوندها

مطالعه کتاب الحصن الرصین في علم التصریف در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور