دانشنامه امام حسین علیه‌السلام بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ

دانشنامه امام حسينعليه‌السلام بر پايه قرآن، حديث و تاريخ
پدیدآوران	محمدی ری‌شهری، محمد (نويسنده) مسعودی، عبدالهادی (مترجم) طباطبایی‌نژاد، محمود (اهتمام) سید طبایی، روح الله (اهتمام)
عنوان‌های دیگر	موسوعه الامام الحسينعليه‌السلام في الکتاب و السنه و التاريخ. فارسی - عربي
ناشر	موسسه علمی فرهنگی دار الحديث، سازمان چاپ و نشر
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1388 هـ.ش
چاپ	2
موضوع	حسین بن علی(ع)، امام سوم، 4 - 61ق. - دایره المعارف‏ها
زبان	عربی
تعداد جلد	14
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏41‎‏/‎‏7‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏3‎‏ ‎‏م‎‏9041

معرفى اجمالى

دانشنامه امام حسين(ع)بر پايه قرآن، حديث و تاريخ، اثر محمد محمدى رى‌شهرى، با همكارى سيد محمود طباطبايى‌نژاد و سيد روح الله سيد طبايى، در موضوع بررسى ابعاد مختلف زندگانى، شخصيت، قيام و شهادت امام حسين(ع)و حوادث و آموزه‌هاى مرتبط با آن، با بهره‌گيرى از قرآن، حديث و تاريخ مى‌باشد.

متن كتاب به زبان عربى بوده و همراه با ترجمه فارسى آن، به قلم شيوا و رساى عبدالهادى مسعودى، عرضه شده است.

ساختار

كتاب با دو مقدمه با عناوين «پيشگفتار» و «درآمد» از نويسنده آغاز و مطالب در چهارده جلد، در پانزده بخش و 138 فصل تنظيم شده است.

مراحل جمع‌آورى، تحقيق و تدوين اين دانشنامه، به‌طور خلاصه عبارتند از: جمع‌آورى ابتدايى؛ تنظيم؛ نقد؛ مصدريابى (تخريج) و انتخاب متون و تدوين نهايى

گزارش محتوا

در پيشگفتار، تاريخ زندگانى امام حسين(ع)به پنج دوره تقسيم و هريك مفصلا توضيح داده شده است

درآمد، مقدمه مفصلى است كه در آن، ويژگى‌هاى اثر حاضر و مراحل تحقيق و تدوين آن، به‌صورت مبسوط، تشريح شده است

بخش نخست

در بخش نخست، چگونگى تولد، نام‌گذارى، ويژگى‌هاى ظاهرى، چگونگى پرورش، ازدواج و شمار فرزندان امام حسين (ع)، در شش فصل، مورد بررسى قرار گرفته است

فصل يكم

در فصل يكم، مدت باردارى حضرت فاطمه(س) به امام حسين(ع)و تاريخ ولادت آن حضرت و حوادث مربوط به آن، ارائه شده و شمارى از مسائل مربوط به اين موضوع، مانند حضور اسماء بنت عميس به هنگام ولادت امام(ع) و رؤياى ام‌فضل، نقد گرديده است

فصل دوم

فصل دوم، درباره نام‌گذارى امام حسين(ع)است. در اين فصل، آمده كه نام‌گذارى امام(ع) و برادرش امام حسن (ع)، از طريق وحى به پيامبر(ص) صورت گرفته است و پس از اشاره به نام‌ها، كنيه و لقب ايشان، ضمن تحليلى، برخى از گزارش‌ها در مورد اينكه امام على(ع) در ابتدا نام «جعفر» و يا «حرب» را براى ايشان انتخاب كرده بود، نقد و رد شده است

فصل سوم

در فصل سوم، ويژگى‌هاى چهره، اندام و هيئت ظاهرى امام حسين(ع)بيان شده است و شباهت‌هاى ايشان به جدش پيامبر(ص)، مادرش فاطمه(س) و موساى پيامبر(ع) و نيز چگونگى رنگ كردن مو، لباس پوشيدن، عمامه گذاشتن و نقش انگشترى ايشان، گزارش شده است

فصل چهارم

فصل چهارم، درباره چگونگى پرورش ايشان در خاندان پيامبر(ص) است. اظهار محبت پيامبر خدا(ص) به او، بازى كردن پيامبر(ص) با او و بازى كردن او با پيامبر(ص)، كشتى گرفتن او با برادرش امام حسن(ع)در حضور پيامبر(ص)، بازى كردن او با ديگر بچه‌ها و نماز خواندن او با پيامبر(ص)، مى‌توانند آموزه‌هاى ارزشمندى براى تربيت فرزندان شايسته باشند كه در اين فصل، گزارش شده‌اند. همچنين روايات مختلفى كه دلالت بر تغذيه امام حسين(ع)از انگشتان پيامبر(ص) دارند، مورد تبيين و تحليل قرار گرفته‌اند

فصل پنجم

فصل پنجم، شرحى اجمالى درباره همسران امام حسين(ع)و تحقيقى در زمينه انتساب مادر امام زين‌العابدين(ع)به يزدگرد (شاه ايران) دارد و در آن، به ضعف برخى گزارش‌ها كه همسرانى را به امام(ع) نسبت داده‌اند، اشاره گرديده است

فصل ششم

فصل ششم، شمار فرزندان امام حسين(ع)و شرح حال اجمالى آنان و در پايان آن، تحقيق مفصلى درباره انتساب رقيه به امام حسين(ع)آمده است

بخش دوم

بخش دوم، پيرامون فضيلت‌ها و ويژگى‌هاى امام حسين(ع)بوده و در شش فصل زير، تنظيم شده است:

فصل يكم

فصل يكم، درباره فضايلى است كه ميان حسين(ع)و ساير اهل‌بيت(ع) مشترك است، مانند: طهارت از انواع پليدى‌هاى ظاهرى و باطنى، گستردگى دانش، مرجعيت علمى، وجوب مودت، وجوب اطاعت و تمسك، همراهى با پيامبر(ص) در مباهله با نصاراى نجران، همتايى امام(ع) با پيامبر(ص) در وجوب تسليم بودن در برابر ايشان و حرمت ستيز و مخالفت با ايشان، نزول سوره «دهر» درباره آنان و نيز ساير فضايلى كه درباره اهل‌بيت(ع) نقل شده است

فصل دوم

فصل دوم، درباره فضايلى است كه امام حسين(ع)با برادرش امام حسن(ع)در آن‌ها مشتركند، مانند: فرزند پيامبر خدا(ص) بودن، تصريح پيامبر(ص) به امامت آنان، جايگاه رفيع خانوادگى و برترى آنان بر ساير جوانان امت و اهل بهشت، اهميت دوستى با آنان و خطر دشمنى با آنان

فصل سوم

فصل سوم، شامل فضايلى است كه تنها درباره امام حسين(ع)گزارش شده‌اند، مانند: زيور آسمان و زمين بودن، محبوب‌ترين مردم بودن در نزد اهل آسمان، دعاى پيامبر(ص) براى علاقه‌مندان به حسين (ع)، بوسه زدن پيامبر(ص) بر پيشانى و لب‌هاى وى

فصل چهارم

فصل چهارم، به فضايل اخلاقى امام حسين(ع)اختصاص دارد، مانند: عزت نفس، حسن خلق، شجاعت، ادب، تواضع و سخاوت. همچنين داستان‌هاى مختلفى از سخاوت ايشان در اين فصل آمده است

فصل پنجم

در فصل پنجم، علاقه امام حسين(ع)به عبادت، كثرت نماز و روزه ايشان، رفتن ايشان به حج با پاى پياده، شب‌زنده‌دارى و انواع نيكى‌هاى امام(ع)، گزارش شده است

فصل ششم

در فصل ششم، شمارى از كرامات امام حسين(ع)كه نشانه جايگاه رفيع ايشان در نزد خداوند است و حكايت از ارتباط عميق آن امام با عالم غيب دارد آمده است، مانند: اجابت دعاها، سخن گفتن كودك به فرمان ايشان و شفا يافتن بيمار به بركت ايشان

گفتنى است آنچه درباره جايگاه خانوادگى و فضايل و ويژگى‌هاى امام حسين(ع)بدان اشاره شده، حاكى از كمالاتى است كه زمينه‌ساز امامت و رهبرى ايشانند؛ بنابراين، بخش اول و دوم، مقدمه بخش‌هاى بعدى است

بخش سوم

بخش سوم، پيرامون دلايل امامت امام حسين(ع)و فرزندانش مى‌باشد. اين بخش، در چهار فصل تنظيم شده و احاديث آن، به دليل آنكه اعتقادى شمرده مى‌شوند، از نظر سند، مورد ارزيابى قرار گرفته‌اند و احاديثى كه از اعتبار لازم برخوردار نبوده‌اند، به‌عنوان مؤيد در كنار احاديث معتبر، آمده‌اند

فصل يكم

در فصل يكم اين بخش، بر پايه روايات معتبر، اثبات شده كه موضوع رهبرى پس از پيامبر، از جانب خداوند مشخص شده و خداوند متعال، اهل بيت ايشان را به‌عنوان امامان امت، برگزيده و رهبرى را در نسل امام حسين(ع)قرار داده است

فصل دوم

در فصل دوم، تعبيرهاى گوناگون پيامبر(ص) درباره امامت سيدالشهدا(ع)و استمرار امامت در نسل ايشان، دسته‌بندى گرديده است؛ بدين‌سان كه: اوصياى پيامبر(ص) و پيشوايان دين، از فرزندان امام حسين(ع)هستند و امامت در نسل اوست. امام حسين(ع)پدر نه امام است و آنان خلفاى خدا در زمينند و...

فصل سوم

بر پايه گزارش‌هاى فصل سوم، امام على(ع)، فاطمه زهرا(س) و ساير اهل‌بيت(ع) تا امام هادى(ع)، با صراحت، امامت سيدالشهداء را تبيين كرده‌اند

فصل چهارم

در فصل چهارم، دو وصيت‌نامه مكتوب امام حسين(ع)آمده‌اند كه يكى را هنگام حركت از مدينه، به ام‌سلمه سپرد و ديگرى را در كربلا، به دختر بزرگش فاطمه داد. همچنين به وصى قرار دادن خواهرش زينب(س) اشاره شده است و ضمن تحليلى، موضوع وصيت‌هاى مختلف ايشان، تبيين گرديده است

بخش چهارم

بخش چهارم كه مربوط مى‌شود به دوران زندگانى امام حسين(ع)پس از پيامبر(ص) تا شهادت پدر، در چهار فصل زير، سامان يافته است:

فصل يكم

فصل يكم، به زندگى امام حسين(ع)از هفت سالگى تا نه سالگى، مقارن ايام خلافت ابوبكر (11 - 13ق) مى‌پردازد. تحقيقا اين دروان، تلخ‌ترين ايام زندگى امام(ع) بوده است. وفات جدش پيامبر(ص)، شهادت مادر و مظلوم واقع شدن پدر، در اين دوران اتفاق افتاده است. همراهى با پدر در دفاع از حقش و انتقاد به ابوبكر با زبان كودكانه، از حوادث اين دروان از زندگى ايشان است

فصل دوم

فصل دوم، به زندگى امام(ع) از نه سالگى تا نوزده سالگى، مقارن با خلافت عمر (13 - 24ق) اختصاص دارد. در اين دوران، خليفه دوم، براى ايشان احترام ويژه‌اى قائل بود. حادثه قابل توجهى در اين مقطع از تاريخ زندگى ايشان، گزارش نشده است

فصل سوم

فصل سوم، ويژه زندگى امام(ع) از بيست سالگى تا 31 سالگى، مقارن با خلافت عثمان (24 - 35ق) است. برخورد تند امام(ع) با ابوسفيان در آغاز خلافت عثمان، بيمارى ايشان در راه مكه، تبعيد شدن ابوذر به ربذه و كشته شدن عثمان، حوادثى هستند كه در اين مقطع از تاريخ زندگى امام حسين(ع)اتفاق افتاده‌اند. مسئله شركت امام(ع) در جنگ‌هاى افريقيه (تونس) و طبرستان و در ماجراى دفاع از عثمان نيز مورد نقد و بررسى قرار گرفته است

فصل چهارم

فصل چهارم، به زندگى امام حسين(ع)از 31 سالگى تا 36 سالگى، مقارن با خلافت پدرش امام على(ع) (35 - 40ق) مربوط است. در اين فصل، حضور فعال امام حسين(ع)در صحنه‌هاى سياسى و نظامى، به‌ويژه در جنگ‌هاى جمل، صفين و نهروان و عنايت ويژه امام على(ع) به او و برادرش امام حسن (ع)، به‌تفصيل گزارش شده است

بخش پنجم

بخش پنجم، دوران امام حسين(ع)پس از شهادت پدر تا قيام عاشورا را در سه فصل، بررسى نموده است:

فصل يكم

فصل يكم، درباره پيروى كامل امام حسين(ع)از امام زمان خود و احترام ويژه او نسبت به امام حسن (ع)، به‌ويژه در مورد صلح و بيعت با معاويه و وصيت امام حسن(ع)به ايشان است

فصل دوم

فصل دوم، درباره سياست امام(ع) در برخورد با معاويه و سياست معاويه در برخورد با امام(ع)، زمينه‌سازى امام(ع) براى قيام بر ضد حكومت بنى اميه پس از مرگ معاويه و احساس خطر معاويه از ناحيه امام حسين(ع)است

فصل سوم

فصل سوم، درباره تلاش‌هاى معاويه براى ولايت عهدى فرزندش يزيد، به قتل رساندن سران مخالفان اين اقدام و از جمله امام حسن(ع)و سعد بن ابى‌وقاص، بيعت گرفتن معاويه براى يزيد، مخالفت جدى امام حسين(ع)با اين بيعت و سفارش‌هاى معاويه به هنگام مرگ به يزيد در مورد چگونگى برخورد با امام حسين(ع)است

بخش ششم

بخش ششم، به خبر دادن از شهادت امام حسين(ع)مربوط شده و در چهار فصل، سامان يافته است:

فصل يكم

در فصل يكم [اين مطالب ذكر شده است:] خبر دادن خداوند متعال از به شهادت رسيدن امام حسين(ع)و از اينكه ايشان سرور همه شهيدان گذشته و آينده جهان است، فرزندان و همراهانش شهيد مى‌شوند و شهادت، سرنوشت اوست

فصل دوم

پيشگويى‌هاى پيامبر(ص) درباره شهادت امام حسين(ع)پيش از ولادت وى و در مقاطع مختلف كودكى‌اش، بسيار قابل تأمل است. در اين پيشگويى‌ها كه در فصل دوم آمده، حتى تاريخ شهادت، مكان شهادت، نام و مشخصات قاتل، كيفيت قاتل، مزار و زائران امام(ع) نيز مشخص شده است

بديهى است كه ساير پيشگويى‌هايى كه در اين بخش بدانها اشاره شده، ريشه در پيشگويى پيامبر(ص) و الهام الهى دارند

پس از پيامبر(ص)، امام على(ع) بيش از هر كس ديگر درباره شهادت امام حسين(ع)سخن گفته است. گفتنى است كه امام على(ع) در ايام خلافتش حداقل سه بار از سرزمين كربلا عبور كرده و بسيارى از پيشگويى‌هاى ايشان، در همين سرزمين انجام گرفته است. اين پيشگويى‌ها، بسيار خواندنى و عبرت‌آموزند. در پيشگويى‌هاى امام على(ع) كه در فصل دوم آمده‌اند، مشخصات شركت‌كنندگان در قتل سيدالشهداء، نام پرچم‌دار سپاه آنان و شمارى از شخصيت‌هاى معروفى كه در آن حضور دارند، نام قاتلان امام(ع)، نام برخى از كسانى كه امام(ع) را يارى نمى‌كنند و بسيارى از مسائل ديگر، گزارش شده است (همان).

فصل چهارم

در فصل چهارم، به ساير پيشگويى‌ها درباره شهادت امام حسين(ع)اشاره شده است، مانند: پيشگويى‌هاى امام حسن (ع)، خود امام حسين (ع)، سلمان، ابوذر، ميثم، ابن عباس، شمارى از اصحاب امام على(ع) و كعب‌الاحبار

بخش هفتم

بخش هفتم در هفت فصل، خروج امام حسين(ع)از مدينه تا رسيدن به كربلا را گزارش كرده است. در آغاز اين بخش، تحليل نسبتا جامعى درباره زمينه‌ها و علل قيام امام حسين(ع)آمده است و پس از آن، مسائل مهمى مانند: امتناع امام(ع) از بيعت با يزيد، خروج امام(ع) از مدينه، فعاليت‌هاى ايشان در مكه، اعزام مسلم(ع) به‌عنوان نماينده خود به كوفه و شهادت مسلم و جمعى ديگر از ياران امام(ع) و نيز زندانى شدن شمارى ديگر از آنان، پيشنهادهاى مختلف به امام(ع) مبنى بر نرفتن به كوفه و حركت امام(ع) به‌سوى كربلا، در هفت فصل، گزارش گرديده است

بخش هشتم

در بخش هشتم، متون مربوط به حادثه جان‌گداز عاشورا از آغاز ورود امام حسين(ع)به كربلا تا شهادت ياران، فرزندان، برادران، فرزندان برادر، فرزندان خواهر، فرزندان عمو و سرانجام، شهادت خود ايشان، در نه فصل، به‌تفصيل گزارش شده است

بخش نهم

در بخش نهم، حوادثى كه پس از شهادت امام حسين(ع)در كربلا به وقوع پيوست، پديده‌هاى خارق‌العاده‌اى كه در منابع معتبر گزارش شده، چگونگى دفن شهدا، سرنوشت سرهاى مقدس شهدا و كراماتى كه از سر مقدس سيدالشهداء(ع) ديده شد، چگونگى حركت خاندان اباعبدالله از كربلا به كوفه و از كوفه تا شام و بازگشت آن‌ها از شام به مدينه، در هشت فصل ارائه شده است

بخش دهم

در آغاز بخش دهم، تحليلى درباره بازتاب‌هاى اجتماعى و آثار تكوينى واقعه عاشورا و نيز چهار جنبشى كه تحت تأثير مستقيم يا غير مستقيم امواج سياسى و اجتماعى اين واقعه تا ده سال پس از آن پديد آمد، ارائه شده است

پس از آن، متن گزارش‌هاى مربوط به بازتاب شهادت سيدالشهداء و يارانش در ميان شخصيت‌هاى برجسته آن روز جهان اسلام، در ميان جنايت‌كاران و خانواده‌هاى آنها، در جامعه عراق و حجاز و حتى در ميان غير مسلمانان، در پنج فصل، مطرح گرديده و در فصل ششم، سرنوشت شوم كسانى كه در اين حادثه، نقش داشتند و نيز مردمى كه از يارى كردن امام(ع) سر باز زدند، تبيين شده است

بخش يازدهم

بخش يازدهم، درباره عزادارى و گريه براى امام حسين (ع)، بخش دوازدهم، پيرامون نمونه مرثيه‌هايى كه در سوگ امام حسين(ع)و يارانش سروده شده‌اند، بخش سيزدهم، در مورد زيارت امام حسين (ع)، بخش چهاردهم، پيرامون مزار امام حسين(ع)و بخش پانزدهم، درباره حكمت‌هاى رسيده از امام حسين(ع)مى‌باشد.

برخى از ويژگى‌هاى برجسته اين دانشنامه، عبارتند از: بازنگرى تاريخ زندگى امام حسين؛ استناد به منابع كهن و قابل استناد؛ بهره‌گيرى از منابع شيعه و عامه؛ جامعيت همراه با گزيده‌نگارى؛ نقد مطالب نادرست منابع معتبر؛ تبيين و تفسير در كنار گزارش؛ بررسى تفصيلى مسائل مرتبط با حادثه عاشورا؛ جمع‌بندى و تحليل روايات متعارض؛ كاربردى بودن محتوا؛ تنظيم منطقى و آسان‌ياب؛ فراهم ساختن نيازهاى پژوهشى فرعى؛ و تكريم در ذكر نام معصومين (ع)، هرچند در منبع، چنين نيامده باشد.

وضعيت كتاب

فهرست اجمالى مطالب هر جلد، در ابتدا و فهرست تفصيلى در انتهاى همان جلد آمده است.

ويژگى‌هاى پاورقى‌ها، عبارتند از:

1. تنظيم منابع در پانوشت‌ها، بر پايه ميزان اعتبار منابع صورت گرفته و منابع معتبرتر، مقدم گرديده است، مگر در حالات خاص براى جلوگيرى از تكرار؛
2. منابع شيعى از منابع عامه، به‌وسيله «نقطه ويرگول»، از يكديگر جدا شده و هريك از اين دو مجموعه، جداگانه ذكر گرديده است؛
3. پس از ذكر منابع، گاه با تعبير «ر.ك» در متن فارسى و «راجع» در متن عربى، ارجاعاتى به برخى منابع داده شده است؛
4. معيار عمده براى ذكر اختلافات در پانوشت، تأثير اين اختلافات در معنا و يا مفيد بودن ذكر آن‌ها براى خواننده است و اين اختلافات، در صورت ضرورت، دقيقا ذكر و با واژه «نحوه» نشان داده شده است و...

منابع مقاله

مقدمه و متن كتاب.

وابسته‌ها

دانش‌نامه امیر‌المومنین علیه‌السلام بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ