غنية الطالبين في تجويد كلام رب‌العالمين

غنية الطالبين في تجويد كلام رب‌العالمين

نام کتاب	غنية الطالبين في تجويد كلام رب‌العالمين
نام های دیگر کتاب	مقدمه البقريه
پدیدآورندگان	بقري، محمد بن عمر (نويسنده) عرباوي، فرغلي سيد (محقق)
زبان	عربي
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏78‎‏/‎‏87‎‏ ‎‏/‎‏ب‎‏7‎‏غ‎‏9
موضوع	قرآن - تجويد
ناشر	مکتبة اولاد الشيخ للتراث
مکان نشر	مصر - جيزه
سال نشر	مجلد1: 2007م
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE17676AUTOMATIONCODE

معرفی اجمالی

غنية الطالبين في تجويد كلام رب‌العالمين نوشته محمد بن عمر بقری(1018ق-1111ق)، کتابی است به زبان عربی و با موضوع علوم قرآنی که نویسنده در آن با اعتقاد به این‌که قرآن کریم را باید همان‌گونه که بر پیامبر(ص) نازل شده قرائت کرد، قواعد صحیح تجوید را بر پایه استشهاد به کلمات بزرگان این علم و استدلال به روایاتی از پیامبر اکرم(ص) توضیح می‌دهد.

کتاب توسط فرغلی سید عرباوی مورد تحقیق قرار گرفته است.

ساختار

کتاب دارای، تقدیمیه، مقدمه محقق، محتوای مطالب ضمن چهارده باب، یک خاتمه و پنج تتمه است.

در نسخه خطی کتاب از 10 منبع و نسخه چاپی آن از 220 منبع استفاده شده است. منابع نسخه خطی عبارت‌اند از: التحرير السديد بشرح القول المفيد في علم التجويد، حل الشاطبية، الحواشي المفهمة في شرح الجزرية، زبدة العرفان في وجوه القرآن، شرح الشاطبية، شرح المستكاوي علی المقدمة الجزرية، الطرازات المعلمة في شرح المقدمة، الفوائد السرية شرح المقدمه الجزرية، كنز المعاني شرح حرز الأماني و وجه التهاني و لباب التجويد للقرآن المجيد.

گزارش محتوا

محقق کتاب؛ فرغلی سید عرباوی این اثر را به شش تن از علمای تجوید أندلس که صاحب کتاب در این علم هستند تقدیم کرده است. وی از دکتر أیمن رشدی سوید شامی، یحیی عبدالرزاق غوثانی شامی، غانم قدوری حمد عراقی و إبراهیم بن محمد بن عبدالعزیز به خاطر کمک در نشر این کتاب، تشکر ویژه کرده است.

محقق، در مقدمه‌اش بر کتاب روایتی از پیامبر اسلام(ص) را متذکر می‌شود که ابن خزیمه در کتابش «الصحیح» آن را از زید بن ثابت چنین نقل کرده است که ایشان فرمودند: «إن الله يحب أن یقرأ القرآن غضاً كما اُنزل»؛ قطعاً خدا دوست دارد که قرآن تروتازه قرائت شود یعنی به صورتی که نازل شده است[به عربی]. وی می‌نویسد روایات و سنت پیامبر(ص) و... نشان از این دارد که برای قرائت قرآن صفت معینی هست و آن همان صفتی است که از پیامبر اسلام(ص) أخذ شده و قرآن بر آن نازل شده است، پس هرکه با آن مخالفت کرده یا در آن اهمال ورزد یا قرآن را با لهجه‌های عامی معاصر بخواند با سنت پیامبر(ص) مخالفت کرده و قرآن را به غیر تجوید خوانده و هرکه قرآن را به غیر تجوید بخواند آن را به غیر ما انزل ‌الله خوانده است. وی همچنین متذکر می‌شود که صفت تجوید که برای قرائت قرآن ذکر شده، یک صفت توقیفی است (به این معنا که برای قرائت صحیح قرآن باید تابع روایات بود) و اجتهاد و رأی در آن راه ندارد ولی متأسفانه اکثر کتاب‌های جدید تجویدی این‌گونه هستند یعنی غلبه در آن‌ها بیشتر با رأی است تا با تبعیت و روایت. همچنین اختصار در اغلب کتاب‌های تجویدی جدید مخل به غرض است لذا لازم است که کتاب‌های تجویدی قدما احیاء شود. وی می‌نویسد: من برای این منظور نسخه خطی «غنية الطالبين في تجويد كلام رب‌العالمین» محمد بن سالم بقری را برگزیدم. عرباوی، در ادامه مقدمه‌اش بر کتاب، مختصری درباره زندگینامه بقری و رزومه علمی او(اساتید، شاگردان، تألیفات و...) و اتصال سند خودش در روایت به بقری، می‌نویسد.

بقری، کتاب را با حمد و ثنای الهی و صلوات بر پیامبر(ص) و آل و اصحابش آغاز می‌کند. وی درباره انگیزه نگارش این کتاب متذکر می‌شود که آن را در پاسخ به درخواست برخی از برادران دینی برای نگارش چنین کتابی نوشته است. وی روش نویسندگان پیش از خودش را در این کتاب پیش گرفته است یعنی ابتدای کتاب را با مبحث مخارج و صفات حروف آغاز کرده است، سپس احکامی که در حالت ترکیب نشأت می‌گیرند را بر این دو مبحث عطف کرده است. از ویژگی‌های این نوشته اهتمام به بیان معانی اصطلاحات فن تجوید از جهت لغت و اصطلاح است. نویسنده در تعریف مخارج و صفات حروف عربی دقت و وسواس فراوانی به خرج داده است. از دیگر خصوصیات کتاب، استشهاد به کلام برخی ائمه تجوید و منظومه‌های تجویدی و استدلال به برخی احادیث نبوی است. نویسنده در این کتاب به برخی اشکالات وارده به فن تجوید پاسخ گفته است و در برخی موارد در جهت سازگار سازی اختلافات علمی بین اهل این فن تلاش زیادی کرده است. وی همچنین به بعضی خطاهای عوام در علم تجوید هم اشارتی کرده است. در کل، عادت نویسنده در این کتاب، به دوری جستن از پرگویی خسته‌کننده و کم‌گویی نارسا است.

مجموع مباحث کتاب همان مباحث تجویدی از صفات و مخارج حروف و احکام لام و راء و قواعد وقف و ... است. مثلاً نویسنده در باب احکام لام شمسی و قمری و لام‌الفعل می‌نویسد: لام قمری، آن لامی است که بعدازآن یکی از حروف چهارده‌گانه‌ای که در جمله «أبغ حجک و خف عقیمه» جمع شده‌اند بیاید. بیان و تلفظ این لام در کلام، لازم و ضروری است. وی برای هرکدام از حروف مذکور در جمله فوق، مثالی از قرآن ذکر می‌کند. لام شمسی آن است که پشت سر آن غیر از چهارده حرفی که در لام قمری ذکر شده بیاید. مصنف چهارده حرف باقی‌مانده برای لام شمسی را ذیل حروف آغازین هریک از کلمات بیت زیر معرفی می‌کند و برای هرکدام مثالی از قرآن کریم ذکر می‌کند.

تب ثم دم ذاکرا ربّا زکیّا سمح [شم] صدق ضیق طوی ظلاله نصرا

نویسنده سپس لام‌الفعل را هم توضیح داده و برای آن مثال‌هایی از قرآن کریم ذکر می‌کند.

وضعیت کتاب

کتاب دارای فهرست مطالب و منابع و مآخذ است. رونوشت تصاویر برخی نسخه‌های خطی کتاب در صفحات 33 تا 35 ارائه شده است. ارجاعات و اختلاف نسخه‌ها در پاورقی ذکر شده. پاورقی‌ها همچنین حاوی مطالب مفیدی در توضیح محتوای کتاب هستند.

فرغلی، محقق کتاب می‌نویسد: نام کتاب «غنیة الطالبین و منیة الراغبین» توسط خود مصنف در صفحه (2/أ) نسخه اصلی آمده و همچنین روی جلد کتاب نسخه خطی هم همین اسم ذکر شده و همچنین نام مؤلف در صفحه اولی دو نسخه خطی‌ای که محقق دیده آمده است.

محقق، در این کتاب از دو نسخه خطی استفاده کرده است؛ نسخه 77 صفحه‌ای کتابخانه خطی دانشگاه الأزهر مصر به شماره 300730 به خط نسخ مجهول الناسخ که با حرف «ف» در کتاب به آن اشاره شده و به‌عنوان نسخه اصلی مورد اعتماد محقق قرار گرفته است. و نسخه 30 صفحه‌ای دانشگاه الازهر به شماره 302559 به خط نسخ سالم حناتی که با حرف «ح» به آن اشاره شده است. البته یک نسخه چاپی هم بوده که نویسنده معتقد است برخی تصحیفات در آن رخ داده و ازاین‌رو وی در موارد بسیار کم و در حد ضرورت به آن رجوع کرده است.

منبع مقاله

مقدمه و متن کتاب.