تاریخ گیتی گشا در تاریخ زندیه: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
جز (جایگزینی متن - ' ،' به '،') |
||
| خط ۴۳: | خط ۴۳: | ||
'''تاريخ گيتى‌گشا'''، نوشته [[نامی اصفهانی، محمد صادق|محمدصادق موسوى اصفهانى]] ، با مقدمه [[نفیسی، سعید|سعيد نفيسى]] اين كتاب كه به همت ميرزا محمدصادق، وقايع‌نگار كريم خان زند سامان يافته است، سه تأليف را درباره تاريخ خاندان زنديه به فارسى در بر دارد. وى و جعفر خان (م 1202)، برادرزاده كريم خان، به نوشتن تاريخ سلسله زنديه مأمور شدند و تاريخ گيتى‌گشا را پديد آوردند كه از مهم‌ترين و معتبرترين اسناد تاريخى اين سلسله به شمار مى‌رود. | '''تاريخ گيتى‌گشا'''، نوشته [[نامی اصفهانی، محمد صادق|محمدصادق موسوى اصفهانى]]، با مقدمه [[نفیسی، سعید|سعيد نفيسى]] اين كتاب كه به همت ميرزا محمدصادق، وقايع‌نگار كريم خان زند سامان يافته است، سه تأليف را درباره تاريخ خاندان زنديه به فارسى در بر دارد. وى و جعفر خان (م 1202)، برادرزاده كريم خان، به نوشتن تاريخ سلسله زنديه مأمور شدند و تاريخ گيتى‌گشا را پديد آوردند كه از مهم‌ترين و معتبرترين اسناد تاريخى اين سلسله به شمار مى‌رود. | ||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
| خط ۵۷: | خط ۵۷: | ||
نخستين بخش كتاب (تاريخ گيتى‌گشا) كه با مدح و ثنا و كنايات و استعارات فراوان آغاز مى‌شود، به گزارش رويدادها از آغاز تاريخ زند تا حوادث 21 محرم 1200 مى‌پردازد. مرگ نادر شاه افشار و حوادث پس از آن و كارهاى جانشينان او و اصل و نسب خاندان زند، درون‌مايه اصلى اين بخش است و چگونگى انقراض افشاريان و آمدن كريم خان زند، ابوالفتح خان و على‌مردان خان به اصفهان و نشاندن اسماعيل ميرزا صفوى، چيرگى محمد حسن خان قاجار بر اصفهان و پيروزى او بر على‌مردان خان، آزاد خان و عبدالله خان، درون‌مايه گزارش‌هاى فصل‌هاى بعدى كتاب به شمار مى‌رود. بر پايه اين گزارش‌ها، برخى از سپاهيان ابراهيم شاه كه به شاهرخ افشار پيوسته بودند، او را به شاهى رساندند، اما اميران خراسان او را از سلطنت عزل و كور كردند و به جاى وى، ميرزا [[صدر، محمد|سيد محمد صدر]] ، پسر ميرزا داود و دختر زاده شاه سليمان صفوى را بر تخت نشاندند. | نخستين بخش كتاب (تاريخ گيتى‌گشا) كه با مدح و ثنا و كنايات و استعارات فراوان آغاز مى‌شود، به گزارش رويدادها از آغاز تاريخ زند تا حوادث 21 محرم 1200 مى‌پردازد. مرگ نادر شاه افشار و حوادث پس از آن و كارهاى جانشينان او و اصل و نسب خاندان زند، درون‌مايه اصلى اين بخش است و چگونگى انقراض افشاريان و آمدن كريم خان زند، ابوالفتح خان و على‌مردان خان به اصفهان و نشاندن اسماعيل ميرزا صفوى، چيرگى محمد حسن خان قاجار بر اصفهان و پيروزى او بر على‌مردان خان، آزاد خان و عبدالله خان، درون‌مايه گزارش‌هاى فصل‌هاى بعدى كتاب به شمار مى‌رود. بر پايه اين گزارش‌ها، برخى از سپاهيان ابراهيم شاه كه به شاهرخ افشار پيوسته بودند، او را به شاهى رساندند، اما اميران خراسان او را از سلطنت عزل و كور كردند و به جاى وى، ميرزا [[صدر، محمد|سيد محمد صدر]]، پسر ميرزا داود و دختر زاده شاه سليمان صفوى را بر تخت نشاندند. | ||
شورش‌هاى داخلى ايران در برابر كريم‌خان، پيروزى‌هاى وى در استرآباد، آذربايجان، اروميه و جنگ‌هاى لطفعلى خان با آقا محمد خان، از مباحث ديگر كتاب است. گاه به روابط خاندان زند با ديگر كشورها مانند هلند يا سرزمين‌هاى عثمانى اشاره مى‌شود و سرانجام با شرح رويدادهاى آخرين سال‌هاى سده دوازدهم هجرى و بازگشت كريم خان به اصفهان پايان مى‌يابد. | شورش‌هاى داخلى ايران در برابر كريم‌خان، پيروزى‌هاى وى در استرآباد، آذربايجان، اروميه و جنگ‌هاى لطفعلى خان با آقا محمد خان، از مباحث ديگر كتاب است. گاه به روابط خاندان زند با ديگر كشورها مانند هلند يا سرزمين‌هاى عثمانى اشاره مى‌شود و سرانجام با شرح رويدادهاى آخرين سال‌هاى سده دوازدهم هجرى و بازگشت كريم خان به اصفهان پايان مى‌يابد. | ||
نسخهٔ ۲۳ مهٔ ۲۰۱۷، ساعت ۱۵:۲۴
| نام کتاب | تاریخ گیتی گشا در تاریخ زندیه |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب |
تاریخ گیتی گشا در تاریخ زندیه |
| پدیدآورندگان | نفیسی، سعید (مقدمه‌نويس)
نامی اصفهانی، محمد صادق (نويسنده) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | DSR 1281 /ن2ت2 1363 |
| موضوع | ایران - تاریخ - زندیان، 1163 - 1209ق. - سال شمار |
| ناشر | اقبال |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1363 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE11238AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
تاريخ گيتى‌گشا، نوشته محمدصادق موسوى اصفهانى، با مقدمه سعيد نفيسى اين كتاب كه به همت ميرزا محمدصادق، وقايع‌نگار كريم خان زند سامان يافته است، سه تأليف را درباره تاريخ خاندان زنديه به فارسى در بر دارد. وى و جعفر خان (م 1202)، برادرزاده كريم خان، به نوشتن تاريخ سلسله زنديه مأمور شدند و تاريخ گيتى‌گشا را پديد آوردند كه از مهم‌ترين و معتبرترين اسناد تاريخى اين سلسله به شمار مى‌رود.
ساختار
اين اثر افزون بر تاريخ گيتى‌گشا (بخش نخست كتاب)، دو پيوست (ذيل) را از دو نويسنده در خود گنجانده و حوادث عصر نويسنده بخش نخست را تا 21 محرّم 1200 گزارش كرده و درباره بسيارى از رويدادها كه وى آنها را ديده، بدون كم و كاست سخن گفته يا آنها را از خاطرات و مشاهدات و نوشته‌هاى ميرزا محمدحسين فراهانىِ وزير، نقل كرده است. ذيل نخستينِ (بخش دوم) آن را عبدالكريم بن على رضا الشريف، شاگرد ميرزا محمدصادق (نامى) نوشت. وى پس از مرگ نامى به فرمان ميرزا محمدحسين فراهانى به دنبال كردن كار او فرمان يافت و پس از مرگ لطفعلى خان زند در 1209، به خدمت شاهان قاجار درآمد و تاريخى درباره سلطنت فتحعلى شاه سامان داد.
نثر كتاب سست و متكلفانه و به شيوه رايج نزد برخى از تاريخ‌نويسانِ پس از صفويه و با كنايات و استعارات و تشبيهات فراوان و جملات زايد همراه است؛ چنان‌كه خواننده رشته كلام را از دست مى‌دهد. اگرچه نويسندگان كتاب، در شرح حوادث و گزارش‌هاى خود امانت‌دارى كرده‌اند، حقايق را با بزرگ‌نمايى رايج در آن روزگار و كنايات و استعارات و تشبيهات مخل و اطناب‌هاى ملال‌آور در آميخته و صاحبان ذيل اول و دوم، به رغم برافتادن سلسله زنديه هنگام نوشته شدن ذيل‌ها، از اين سلسله به ويژه لطفعلى خان زند جانبدارانه سخن گفته‌اند.
چارلز ريو، خاورشناس شهير انگليسى در فهرست كتاب‌هاى خطى فارسى موزه بريتانيا درباره اين كتاب مى‌نويسد: ابوالحسن بن ابراهيم قزوينى در فوائد صفويه كه كتابى در تاريخ عمومى است (1211)، درباره ميرزا محمدصادق چنين مى‌گويد: على‌مراد خان (1199 - 1196) ميرزا محمدصادق را بر اثر دروغ‌ها و بزرگ‌نمايى‌هايش در ستايش خاندان زند در اين كتاب نكوهش كرد.
گزارش محتوا
نخستين بخش كتاب (تاريخ گيتى‌گشا) كه با مدح و ثنا و كنايات و استعارات فراوان آغاز مى‌شود، به گزارش رويدادها از آغاز تاريخ زند تا حوادث 21 محرم 1200 مى‌پردازد. مرگ نادر شاه افشار و حوادث پس از آن و كارهاى جانشينان او و اصل و نسب خاندان زند، درون‌مايه اصلى اين بخش است و چگونگى انقراض افشاريان و آمدن كريم خان زند، ابوالفتح خان و على‌مردان خان به اصفهان و نشاندن اسماعيل ميرزا صفوى، چيرگى محمد حسن خان قاجار بر اصفهان و پيروزى او بر على‌مردان خان، آزاد خان و عبدالله خان، درون‌مايه گزارش‌هاى فصل‌هاى بعدى كتاب به شمار مى‌رود. بر پايه اين گزارش‌ها، برخى از سپاهيان ابراهيم شاه كه به شاهرخ افشار پيوسته بودند، او را به شاهى رساندند، اما اميران خراسان او را از سلطنت عزل و كور كردند و به جاى وى، ميرزا سيد محمد صدر، پسر ميرزا داود و دختر زاده شاه سليمان صفوى را بر تخت نشاندند.
شورش‌هاى داخلى ايران در برابر كريم‌خان، پيروزى‌هاى وى در استرآباد، آذربايجان، اروميه و جنگ‌هاى لطفعلى خان با آقا محمد خان، از مباحث ديگر كتاب است. گاه به روابط خاندان زند با ديگر كشورها مانند هلند يا سرزمين‌هاى عثمانى اشاره مى‌شود و سرانجام با شرح رويدادهاى آخرين سال‌هاى سده دوازدهم هجرى و بازگشت كريم خان به اصفهان پايان مى‌يابد.
نويسنده پيش از پرداختن به آقا محمد خان قاجار از كش‌مكش‌هاى خانوادگى سرداران دولت زند كه راه را براى موفقيت وى آماده كردند، گزارش‌هاى سودمندى داده است. براى نمونه، بر پايه اين گزارش‌ها على‌مراد خان، خواهر زاده زكى خان، كسى را از سرداران كريم خان، صادق خان و على نقى خان كشت و ابوالفتح خان و پسران ديگر كريم خان را كور كرد.
ذيل نخست (بخش دوم) كتاب، رويدادهاى ايران را پس از مرگ كريم خان گزارش مى‌كند و به رويدادهاى بعد از 1200 تا ميانه دوران پادشاهى لطفعلى خان زند مى‌پردازد. جنبش‌ها و پيدايى سلسله قاجار، از رويدادهايى است كه عبدالكريم بدان مى‌پردازد. با توجه به اينكه مؤلف اين ذيل از گلشن مراد، نوشته ميرزا ابوالحسن غفارى ياد مى‌كند، تاريخ نوشته شدن آن را پس از 1210 مى‌توان دانست.
ذيل دومِ (بخش سوم) كتاب درباره پايان احوال لطفعلى خان و حاجى ابراهيم خان (كلانتر شيراز) به قلم آقا محمدرضا شيرازى است كه اطلاعى از وى در دست نيست. بر پايه متن ذيل دوم، او اين ذيل را پس از 1219 به پايان رسانده است.
خاندان سلسله زند را در سنجش با ديگر سلسله‌هاى پادشاهى ايران، غيرت‌مندتر و بيزارتر از بيگانگان و بيگانه‌پرستى دانسته و به ويژه كريم خان زند را هم از مردان بسيار گرامى تاريخ ايران و هم پيشواى اخلاقى آدمى‌زادگان برشمرده‌اند. از نوشته‌هاى ميرزا محمدصادق چنين مى‌توان دريافت كه پس از گذشت 27 سال از انقراض دولت صفوى، باز هم به علت تعلق خاطر مردم به خاندان صفوى برخى از سرداران در پى انتساب و وابسته دانستن خود بدين خاندان بوده‌اند.
وضعيت كتاب
تاريخ گيتى‌گشا نخست در 1317ش به كوشش استاد سعيد نفيسى به چاپ رسيد، اما از اين روى كه حقايقى درباره يكى از خاندان‌هاى حاكم آن روزگار در برداشت، به دست خوانندگان نرسيد و حكومت وقت از انتشارش جلوگيرى كرد.
گمان مى‌رود كه نام كتاب را عبدالكريم بن على رضا الشريف (نويسنده نخستين ذيل)، بر آن نهاده باشد؛ زيرا اين نام تنها در ديباچه ذيل او آمده است. محمداسماعيل خان وكيل الملك نورى، حكم‌ران کرمان (م 1286)، پيش از 1275، تاريخ گيتى‌گشا را بدون در نظر آوردن دو ذيل آن، تهذيب و عبارت پردازى‌هاى آن را حذف كرد، اما سعيد نفيسى با افزودن مقدمه و حواشى و فهرست‌هايى بر اين كتاب و دو ذيلش، آن را در 1317ش در تهران به چاپ رساند.
نمايه‌هايى از نام‌هاى كسان، خاندان‌ها و نژادها و جاى‌ها و كتاب‌ها در پايان اين نسخه از كتاب آمده است و هيچ توضيح معنايى يا تاريخى در پانوشت‌هاى آن نيست و تنها از ديباچه سودمند استاد نفيسى، اطلاعاتى درباره‌اش مى‌توان فراچنگ آورد.
منابع مقاله
پيش‌گفتار مصحح كتاب.
حداد عادل، غلامعلى (1380)، دانش‌نامه جهان اسلام.
شايسته، فريدون (فروردين و ارديبهشت 1382)، «نگاهى به كتاب تاريخ گيتى‌گشا در تاريخ خاندان زند»، كتاب ماه تاريخ و جغرافيا، شماره 66 و 67.