حج در آیینه شعر فارسی: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'ن(' به 'ن (') |
جز (جایگزینی متن - '</ref>.' به '</ref>') |
||
| خط ۳۷: | خط ۳۷: | ||
== معرفى اجمالى == | == معرفى اجمالى == | ||
'''حج در آيينه شعر فارسى'''، تأليف [[محمد شجاعى]]، مجموعه سه جلدى است كه در برنامه تنها جلد اول آن ارائه شده است. نگارنده كه شش بار توفيق تشرف به خانه خدا را داشته و خوانده‌ها و شنيده‌هاى خود را به مشاهده و معاينه بدل كرده، تصميم گرفته است تا اين تجربيات و يافته‌ها را در خدمت زبان و ادبيات فارسى كه رشته تحصيلات تكميلى او بوده درآورد؛ ازاين‌رو موضوع «حج در آيينه شعر فارسى» را انتخاب كرده است <ref>[http://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/19646/1/15 پيشگفتار، ص15]</ref> | '''حج در آيينه شعر فارسى'''، تأليف [[محمد شجاعى]]، مجموعه سه جلدى است كه در برنامه تنها جلد اول آن ارائه شده است. نگارنده كه شش بار توفيق تشرف به خانه خدا را داشته و خوانده‌ها و شنيده‌هاى خود را به مشاهده و معاينه بدل كرده، تصميم گرفته است تا اين تجربيات و يافته‌ها را در خدمت زبان و ادبيات فارسى كه رشته تحصيلات تكميلى او بوده درآورد؛ ازاين‌رو موضوع «حج در آيينه شعر فارسى» را انتخاب كرده است <ref>[http://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/19646/1/15 پيشگفتار، ص15]</ref> | ||
== ساختار == | == ساختار == | ||
كتاب، مشتمل بر پيشگفتار و هفت فصل است. نويسنده در اين اثر كوشش كرده، اشعار شاعران پارسى‌گوى را از قرن سوم تا قرن دهم در تمام زمينه‌هايى كه به‌نوعى به حج مربوط مى‌شود گرد آورده و به تجزيه و تحليل بپردازد. وى تا حد امكان سعى كرده سروده‌ها را به ترتيب قرن و تاريخ وفات شاعر بنگارد <ref>[http://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/19646/1/12 ر.ك: مقدمه، ص12]</ref> | كتاب، مشتمل بر پيشگفتار و هفت فصل است. نويسنده در اين اثر كوشش كرده، اشعار شاعران پارسى‌گوى را از قرن سوم تا قرن دهم در تمام زمينه‌هايى كه به‌نوعى به حج مربوط مى‌شود گرد آورده و به تجزيه و تحليل بپردازد. وى تا حد امكان سعى كرده سروده‌ها را به ترتيب قرن و تاريخ وفات شاعر بنگارد <ref>[http://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/19646/1/12 ر.ك: مقدمه، ص12]</ref> | ||
== گزارش محتوا == | == گزارش محتوا == | ||
نويسنده در اين جلد، از زواياى گوناگون و تازه‌اى به منظره زيبا و تماشايى حج نگريسته و از مناظر دلگشا و دل‌انگيز آن بهره‌مند گشته است. هم در متن و پاورقي‌ها به‌عنوان شاهد مثال به بُعد تاريخى حج نظر افكنده و هم به جغرافياى آن نگاه انداخته و هم يك دوره آداب، اسرار، اعمال و مناسك حج را از ديدگاه شرع، عرفان، تصوف، ولايت و... بررسى و تحقيق كرده است و به نكات نگفته و نهفته بسيارى رسيده است <ref>[http://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/19646/1/12 همان]</ref> | نويسنده در اين جلد، از زواياى گوناگون و تازه‌اى به منظره زيبا و تماشايى حج نگريسته و از مناظر دلگشا و دل‌انگيز آن بهره‌مند گشته است. هم در متن و پاورقي‌ها به‌عنوان شاهد مثال به بُعد تاريخى حج نظر افكنده و هم به جغرافياى آن نگاه انداخته و هم يك دوره آداب، اسرار، اعمال و مناسك حج را از ديدگاه شرع، عرفان، تصوف، ولايت و... بررسى و تحقيق كرده است و به نكات نگفته و نهفته بسيارى رسيده است <ref>[http://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/19646/1/12 همان]</ref> | ||
وى اقرار دارد اين يافته‌ها تنها و تنها، مرواريدى است از دل ژرفاى دريا و ستاره‌اى است از كهكشان دوردست آسمان و گامى است در دل بى‌انتهاى كوير و جرعه‌اى است در پهن‌دشت خشك زمين و واژه‌اى است از واژگان گسترده ادب و بيتى است از ديوان‌هاى شاعران پارسى‌گوى و اين در حالى است كه تازه، شاعران، عارفان، اديبان، انديشمندان، نويسندگان، گويندگان، هنرمندان و... خود، تنها توانسته‌اند به اندازه شعور، معرفت، ادب، انديشه، قلم، زبان، هنر و توانايى و استعداد و شايستگى خويش، رازى از خزينه اسرار و رمزى از گنجينه رموز حج را دريابند و به بعدى از ابعاد و گوشه‌اى از زواياى آن بنگرند <ref>[http://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/19646/1/13 همان، ص13]</ref> | وى اقرار دارد اين يافته‌ها تنها و تنها، مرواريدى است از دل ژرفاى دريا و ستاره‌اى است از كهكشان دوردست آسمان و گامى است در دل بى‌انتهاى كوير و جرعه‌اى است در پهن‌دشت خشك زمين و واژه‌اى است از واژگان گسترده ادب و بيتى است از ديوان‌هاى شاعران پارسى‌گوى و اين در حالى است كه تازه، شاعران، عارفان، اديبان، انديشمندان، نويسندگان، گويندگان، هنرمندان و... خود، تنها توانسته‌اند به اندازه شعور، معرفت، ادب، انديشه، قلم، زبان، هنر و توانايى و استعداد و شايستگى خويش، رازى از خزينه اسرار و رمزى از گنجينه رموز حج را دريابند و به بعدى از ابعاد و گوشه‌اى از زواياى آن بنگرند <ref>[http://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/19646/1/13 همان، ص13]</ref> | ||
متن كتاب با غزلى از نويسنده با نام «عشق كعبه» آغاز شده است <ref>[http://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/19646/1/17 همان، 17]</ref> | متن كتاب با غزلى از نويسنده با نام «عشق كعبه» آغاز شده است <ref>[http://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/19646/1/17 همان، 17]</ref> | ||
نويسنده اولين فصل كتاب را به ذكر نام نخستين شاعران آغاز كرده است. اولين شاعر پارسى‌گويى كه نامى از مكه و حرم در اشعار او آمده «بسام كورد» نام دارد. وى از شاعران قرن سوم و از خوارج عهد يعقوب ليث بود كه به صلح نزد او آمد و در مدح يعقوب شعرهاى بسيار به روش محمد بن وصيف گفت <ref>[http://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/19646/1/21 متن كتاب، ص21]</ref> | نويسنده اولين فصل كتاب را به ذكر نام نخستين شاعران آغاز كرده است. اولين شاعر پارسى‌گويى كه نامى از مكه و حرم در اشعار او آمده «بسام كورد» نام دارد. وى از شاعران قرن سوم و از خوارج عهد يعقوب ليث بود كه به صلح نزد او آمد و در مدح يعقوب شعرهاى بسيار به روش محمد بن وصيف گفت <ref>[http://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/19646/1/21 متن كتاب، ص21]</ref> | ||
اولين شاعر پارسى‌گويى كه نام «كعبه» در اشعار وى آمده «رودكى» است. او را از قديمى‌ترين شاعران و پدر شعر فارسى خوانده‌اند. وى در اشعارى خطاب به معشوق مى‌گويد: من به چشم‌هاى سياه تو افتخار مى‌كنم؛ آن‌گونه كه اهل مكّه به كعبه... افتخار مى‌كنند.<ref>[http://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/19646/1/22 همان، ص22]</ref> | اولين شاعر پارسى‌گويى كه نام «كعبه» در اشعار وى آمده «رودكى» است. او را از قديمى‌ترين شاعران و پدر شعر فارسى خوانده‌اند. وى در اشعارى خطاب به معشوق مى‌گويد: من به چشم‌هاى سياه تو افتخار مى‌كنم؛ آن‌گونه كه اهل مكّه به كعبه... افتخار مى‌كنند.<ref>[http://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/19646/1/22 همان، ص22]</ref> | ||
{{شعر}} | {{شعر}} | ||
{{ب|''مكى به كعبه فخر كند مصريان به نيل''|2=''ترسا به اسقف و علوى بافتخار جد''}} | {{ب|''مكى به كعبه فخر كند مصريان به نيل''|2=''ترسا به اسقف و علوى بافتخار جد''}} | ||
| خط ۶۱: | خط ۶۱: | ||
{{پایان شعر}} | {{پایان شعر}} | ||
نويسنده با ذكر نام «منطقى رازى» به‌عنوان اولين شاعر پارسى‌گويى كه از كعبه به‌عنوان تشبيه استفاده كرده است، چنين مى‌نويسد: «به‌راستى نمى‌توان از ميان ديوان‌هاى شاعران پارسى‌گوى گذشته و معاصر، ديوانى را يافت كه شاعرش به‌گونه‌اى از كعبه سخنى نگفته و مقصود و مطلوب خود را به كعبه تشبيه نكرده باشد. شاعران بدون استثنا هر مفهوم زيبا و هر واژه پاك و باقداست و هر خوب و خوبى را به كعبه همانند كرده‌اند» <ref>[http://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/19646/1/23 همان، ص23]</ref> | نويسنده با ذكر نام «منطقى رازى» به‌عنوان اولين شاعر پارسى‌گويى كه از كعبه به‌عنوان تشبيه استفاده كرده است، چنين مى‌نويسد: «به‌راستى نمى‌توان از ميان ديوان‌هاى شاعران پارسى‌گوى گذشته و معاصر، ديوانى را يافت كه شاعرش به‌گونه‌اى از كعبه سخنى نگفته و مقصود و مطلوب خود را به كعبه تشبيه نكرده باشد. شاعران بدون استثنا هر مفهوم زيبا و هر واژه پاك و باقداست و هر خوب و خوبى را به كعبه همانند كرده‌اند» <ref>[http://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/19646/1/23 همان، ص23]</ref> | ||
در فصل دوم با عنوان كعبه و وابسته‌هاى آن، ويژگى‌هاى كعبه، نام‌هاى كعبه، مجاورت كعبه، اركان كعبه، مستجار، ميزاب (ناودان طلا) و زمزم ذكر شده است. زمزم يكى از وابسته‌هاى كعبه و واژه‌هاى مربوط به حج است كه پس از كعبه، به‌همراه حجرالاسود در شعر شعرا گسترده‌ترين انعكاس را داشته است. شعرا در صنعت تشبيه از زمزم بسيار استفاده كرده‌اند. عنصرى و سنايى و خاقانى، كف دست ممدوح خود را و منوچهرى، چشم خود را و ديگر شعرا، لب و لطف و دل و ديده و طبع و دُرد خام و فرورفتگى چانه را به زمزم تشبيه كرده‌اند <ref>[http://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/19646/1/142 ر.ك: همان، ص142]</ref> | در فصل دوم با عنوان كعبه و وابسته‌هاى آن، ويژگى‌هاى كعبه، نام‌هاى كعبه، مجاورت كعبه، اركان كعبه، مستجار، ميزاب (ناودان طلا) و زمزم ذكر شده است. زمزم يكى از وابسته‌هاى كعبه و واژه‌هاى مربوط به حج است كه پس از كعبه، به‌همراه حجرالاسود در شعر شعرا گسترده‌ترين انعكاس را داشته است. شعرا در صنعت تشبيه از زمزم بسيار استفاده كرده‌اند. عنصرى و سنايى و خاقانى، كف دست ممدوح خود را و منوچهرى، چشم خود را و ديگر شعرا، لب و لطف و دل و ديده و طبع و دُرد خام و فرورفتگى چانه را به زمزم تشبيه كرده‌اند <ref>[http://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/19646/1/142 ر.ك: همان، ص142]</ref> | ||
يكى از ابعاد مهم و حكمت‌هاى بزرگ حج، بعد سياسى آن است كه در فصل چهارم ذكر شده است. نگارنده به جهت رعايت اختصار تنها به حوادثى كه در اين زمينه در اشعار شاعران تا قرن دهم انعكاس يافته بسنده كرده است. در بخشى از اين فصل مى‌خوانيم: «قيام امام حسين (ع) و حركت آن حضرت از مدينه تا كربلا و به‌خصوص اقامت چهار ماهه آن امام در مكه كه بيانگر بعدى مهم از ابعاد سياسى حج است در اشعار شاعران بازتاب گسترده و وسيعى داشته است؛ به‌طورى‌كه كمتر ديوانى را مى‌توان يافت كه در اين‌باره قصايد و غزليات و اشعارى نداشته باشد و در اينجا به جهت گستردگى موضوع درباره اين رويداد مهم سخنى نگفته و شاهدى از دواوين شعرا نياورده‌است و فقط به ذكر بعضى از رويدادهاى سياسى ديگر كه به حج مربوط است اكتفا كرده‌است <ref>[http://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/19646/1/215 ر.ك: همان، ص215]</ref> | يكى از ابعاد مهم و حكمت‌هاى بزرگ حج، بعد سياسى آن است كه در فصل چهارم ذكر شده است. نگارنده به جهت رعايت اختصار تنها به حوادثى كه در اين زمينه در اشعار شاعران تا قرن دهم انعكاس يافته بسنده كرده است. در بخشى از اين فصل مى‌خوانيم: «قيام امام حسين (ع) و حركت آن حضرت از مدينه تا كربلا و به‌خصوص اقامت چهار ماهه آن امام در مكه كه بيانگر بعدى مهم از ابعاد سياسى حج است در اشعار شاعران بازتاب گسترده و وسيعى داشته است؛ به‌طورى‌كه كمتر ديوانى را مى‌توان يافت كه در اين‌باره قصايد و غزليات و اشعارى نداشته باشد و در اينجا به جهت گستردگى موضوع درباره اين رويداد مهم سخنى نگفته و شاهدى از دواوين شعرا نياورده‌است و فقط به ذكر بعضى از رويدادهاى سياسى ديگر كه به حج مربوط است اكتفا كرده‌است <ref>[http://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/19646/1/215 ر.ك: همان، ص215]</ref> | ||
از ديگر رويدادهايى كه آشكارا به بعد سياسى حج عنايت دارد اين است كه حضرت مهدى(ع) در كنار كعبه قيام و ظهور مى‌كند و گروه زيادى از مردم بين ركن و مقام با آن حضرت بيعت مى‌نمايند. اين عمل بيانگر اين است كه نه‌تنها مطرح كردن مسائل سياسى در مراسم حج جايز است كه آغاز قيام و نهضت آخرالزمان نيز از آنجا صورت مى‌پذيرد <ref>[http://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/19646/1/224 همان، ص224]</ref> | از ديگر رويدادهايى كه آشكارا به بعد سياسى حج عنايت دارد اين است كه حضرت مهدى(ع) در كنار كعبه قيام و ظهور مى‌كند و گروه زيادى از مردم بين ركن و مقام با آن حضرت بيعت مى‌نمايند. اين عمل بيانگر اين است كه نه‌تنها مطرح كردن مسائل سياسى در مراسم حج جايز است كه آغاز قيام و نهضت آخرالزمان نيز از آنجا صورت مى‌پذيرد <ref>[http://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/19646/1/224 همان، ص224]</ref> | ||
يكى از عميق‌ترين نگاه‌هايى كه تاكنون به حج شده است نگاه عرفانى است. اساساً نگاه عرفا به حج با ديگر نگاه‌ها فرقى اساسى دارد. آنها پوست و قشر و ظاهر را رها كرده در جستجوى لب و مغز آنند و از اعمال ظاهر به باطن و از بيرون به درون نگريسته و از پوست به دوست و از خانه به خداى خانه نظر كرده‌اند <ref>[http://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/19646/1/228 همان، ص228]</ref> | يكى از عميق‌ترين نگاه‌هايى كه تاكنون به حج شده است نگاه عرفانى است. اساساً نگاه عرفا به حج با ديگر نگاه‌ها فرقى اساسى دارد. آنها پوست و قشر و ظاهر را رها كرده در جستجوى لب و مغز آنند و از اعمال ظاهر به باطن و از بيرون به درون نگريسته و از پوست به دوست و از خانه به خداى خانه نظر كرده‌اند <ref>[http://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/19646/1/228 همان، ص228]</ref> | ||
تشبيه دل به كعبه، يكى از گسترده‌ترين و بيشترين تشبيهاتى است كه عرفا و شعرا در نظم و نثر خود آورده‌اند و وجه شبه آن را اين‌گونه بيان كرده‌اند كه: چنان‌كه در ظاهر كعبه‌اى است قبله خلق و آن از آب و گل است در باطن نيز كعبه‌اى است منظور نظر حق و آن دل صاحبدل است.<ref>[http://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/19646/1/259 همان، ص259]</ref> | تشبيه دل به كعبه، يكى از گسترده‌ترين و بيشترين تشبيهاتى است كه عرفا و شعرا در نظم و نثر خود آورده‌اند و وجه شبه آن را اين‌گونه بيان كرده‌اند كه: چنان‌كه در ظاهر كعبه‌اى است قبله خلق و آن از آب و گل است در باطن نيز كعبه‌اى است منظور نظر حق و آن دل صاحبدل است.<ref>[http://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/19646/1/259 همان، ص259]</ref> | ||
{{شعر}} | {{شعر}} | ||
نسخهٔ ۱ مهٔ ۲۰۱۷، ساعت ۱۵:۰۵
| نام کتاب | حج در آیینه شعر فارسی |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | شجاعی، محمد (نويسنده) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | |
| موضوع | |
| ناشر | مشعر |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1388 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE18293AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
حج در آيينه شعر فارسى، تأليف محمد شجاعى، مجموعه سه جلدى است كه در برنامه تنها جلد اول آن ارائه شده است. نگارنده كه شش بار توفيق تشرف به خانه خدا را داشته و خوانده‌ها و شنيده‌هاى خود را به مشاهده و معاينه بدل كرده، تصميم گرفته است تا اين تجربيات و يافته‌ها را در خدمت زبان و ادبيات فارسى كه رشته تحصيلات تكميلى او بوده درآورد؛ ازاين‌رو موضوع «حج در آيينه شعر فارسى» را انتخاب كرده است [۱]
ساختار
كتاب، مشتمل بر پيشگفتار و هفت فصل است. نويسنده در اين اثر كوشش كرده، اشعار شاعران پارسى‌گوى را از قرن سوم تا قرن دهم در تمام زمينه‌هايى كه به‌نوعى به حج مربوط مى‌شود گرد آورده و به تجزيه و تحليل بپردازد. وى تا حد امكان سعى كرده سروده‌ها را به ترتيب قرن و تاريخ وفات شاعر بنگارد [۲]
گزارش محتوا
نويسنده در اين جلد، از زواياى گوناگون و تازه‌اى به منظره زيبا و تماشايى حج نگريسته و از مناظر دلگشا و دل‌انگيز آن بهره‌مند گشته است. هم در متن و پاورقي‌ها به‌عنوان شاهد مثال به بُعد تاريخى حج نظر افكنده و هم به جغرافياى آن نگاه انداخته و هم يك دوره آداب، اسرار، اعمال و مناسك حج را از ديدگاه شرع، عرفان، تصوف، ولايت و... بررسى و تحقيق كرده است و به نكات نگفته و نهفته بسيارى رسيده است [۳]
وى اقرار دارد اين يافته‌ها تنها و تنها، مرواريدى است از دل ژرفاى دريا و ستاره‌اى است از كهكشان دوردست آسمان و گامى است در دل بى‌انتهاى كوير و جرعه‌اى است در پهن‌دشت خشك زمين و واژه‌اى است از واژگان گسترده ادب و بيتى است از ديوان‌هاى شاعران پارسى‌گوى و اين در حالى است كه تازه، شاعران، عارفان، اديبان، انديشمندان، نويسندگان، گويندگان، هنرمندان و... خود، تنها توانسته‌اند به اندازه شعور، معرفت، ادب، انديشه، قلم، زبان، هنر و توانايى و استعداد و شايستگى خويش، رازى از خزينه اسرار و رمزى از گنجينه رموز حج را دريابند و به بعدى از ابعاد و گوشه‌اى از زواياى آن بنگرند [۴]
متن كتاب با غزلى از نويسنده با نام «عشق كعبه» آغاز شده است [۵]
نويسنده اولين فصل كتاب را به ذكر نام نخستين شاعران آغاز كرده است. اولين شاعر پارسى‌گويى كه نامى از مكه و حرم در اشعار او آمده «بسام كورد» نام دارد. وى از شاعران قرن سوم و از خوارج عهد يعقوب ليث بود كه به صلح نزد او آمد و در مدح يعقوب شعرهاى بسيار به روش محمد بن وصيف گفت [۶]
اولين شاعر پارسى‌گويى كه نام «كعبه» در اشعار وى آمده «رودكى» است. او را از قديمى‌ترين شاعران و پدر شعر فارسى خوانده‌اند. وى در اشعارى خطاب به معشوق مى‌گويد: من به چشم‌هاى سياه تو افتخار مى‌كنم؛ آن‌گونه كه اهل مكّه به كعبه... افتخار مى‌كنند.[۷]
| مكى به كعبه فخر كند مصريان به نيل | ترسا به اسقف و علوى بافتخار جد | |
| فخر رهى بدان دو سيه چشمكان توست | كآمد پديد زير نقاب از بر دو خد |
نويسنده با ذكر نام «منطقى رازى» به‌عنوان اولين شاعر پارسى‌گويى كه از كعبه به‌عنوان تشبيه استفاده كرده است، چنين مى‌نويسد: «به‌راستى نمى‌توان از ميان ديوان‌هاى شاعران پارسى‌گوى گذشته و معاصر، ديوانى را يافت كه شاعرش به‌گونه‌اى از كعبه سخنى نگفته و مقصود و مطلوب خود را به كعبه تشبيه نكرده باشد. شاعران بدون استثنا هر مفهوم زيبا و هر واژه پاك و باقداست و هر خوب و خوبى را به كعبه همانند كرده‌اند» [۸]
در فصل دوم با عنوان كعبه و وابسته‌هاى آن، ويژگى‌هاى كعبه، نام‌هاى كعبه، مجاورت كعبه، اركان كعبه، مستجار، ميزاب (ناودان طلا) و زمزم ذكر شده است. زمزم يكى از وابسته‌هاى كعبه و واژه‌هاى مربوط به حج است كه پس از كعبه، به‌همراه حجرالاسود در شعر شعرا گسترده‌ترين انعكاس را داشته است. شعرا در صنعت تشبيه از زمزم بسيار استفاده كرده‌اند. عنصرى و سنايى و خاقانى، كف دست ممدوح خود را و منوچهرى، چشم خود را و ديگر شعرا، لب و لطف و دل و ديده و طبع و دُرد خام و فرورفتگى چانه را به زمزم تشبيه كرده‌اند [۹]
يكى از ابعاد مهم و حكمت‌هاى بزرگ حج، بعد سياسى آن است كه در فصل چهارم ذكر شده است. نگارنده به جهت رعايت اختصار تنها به حوادثى كه در اين زمينه در اشعار شاعران تا قرن دهم انعكاس يافته بسنده كرده است. در بخشى از اين فصل مى‌خوانيم: «قيام امام حسين (ع) و حركت آن حضرت از مدينه تا كربلا و به‌خصوص اقامت چهار ماهه آن امام در مكه كه بيانگر بعدى مهم از ابعاد سياسى حج است در اشعار شاعران بازتاب گسترده و وسيعى داشته است؛ به‌طورى‌كه كمتر ديوانى را مى‌توان يافت كه در اين‌باره قصايد و غزليات و اشعارى نداشته باشد و در اينجا به جهت گستردگى موضوع درباره اين رويداد مهم سخنى نگفته و شاهدى از دواوين شعرا نياورده‌است و فقط به ذكر بعضى از رويدادهاى سياسى ديگر كه به حج مربوط است اكتفا كرده‌است [۱۰]
از ديگر رويدادهايى كه آشكارا به بعد سياسى حج عنايت دارد اين است كه حضرت مهدى(ع) در كنار كعبه قيام و ظهور مى‌كند و گروه زيادى از مردم بين ركن و مقام با آن حضرت بيعت مى‌نمايند. اين عمل بيانگر اين است كه نه‌تنها مطرح كردن مسائل سياسى در مراسم حج جايز است كه آغاز قيام و نهضت آخرالزمان نيز از آنجا صورت مى‌پذيرد [۱۱]
يكى از عميق‌ترين نگاه‌هايى كه تاكنون به حج شده است نگاه عرفانى است. اساساً نگاه عرفا به حج با ديگر نگاه‌ها فرقى اساسى دارد. آنها پوست و قشر و ظاهر را رها كرده در جستجوى لب و مغز آنند و از اعمال ظاهر به باطن و از بيرون به درون نگريسته و از پوست به دوست و از خانه به خداى خانه نظر كرده‌اند [۱۲]
تشبيه دل به كعبه، يكى از گسترده‌ترين و بيشترين تشبيهاتى است كه عرفا و شعرا در نظم و نثر خود آورده‌اند و وجه شبه آن را اين‌گونه بيان كرده‌اند كه: چنان‌كه در ظاهر كعبه‌اى است قبله خلق و آن از آب و گل است در باطن نيز كعبه‌اى است منظور نظر حق و آن دل صاحبدل است.[۱۳]
| كعبه بنياد خليل آزر است | دل نظرگاه خليل اكبر است |
در آخرين فصل كتاب، اعمال و مناسك حج در آينه شعر فارسى بررسى شده است. نويسنده ابتدا اصطلاحات مناسك، استطاعت، ميقات، نماز احرام، نماز طواف و... را تعريف و در ذيل آن اشعار شعراى مختلف را گردآورى نموده است.
وضعيت كتاب
فهرست مطالب در ابتداى اثر و فهرست منابع و مآخذ، فهرست ديوان‌ها به ترتيب قرن و تاريخ وفات شاعر، فهرست اعلام و مصطلحات در انتهاى اثر آمده است. معناى برخى الفاظ و توضيح برخى اصطلاحات و عبارات و جلد و صفحه منابع مورد استفاده در پاورقى‌هاى كتاب ذكر شده است.
پانويس
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب.
پیوندها
مطالعه کتاب حج در آیینه شعر فارسی در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور