رساله افیونیه

رساله افیونیه

نام کتاب	رساله افیونیه
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	صادق پور، امید (محقق) عمادالدین شیرازی، محمود بن مسعود (نويسنده) چوپانی جانبلاغ، رسول (محقق) پناهی، وجیهه (محقق)
زبان	فارسی
کد کنگره	‏HV‎‏ ‎‏5840‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏9‎‏ش‎‏9
موضوع	اعتیاد - ایران - تاریخ - قرن 10ق. مواد مخدر
ناشر	المعی
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1388 هـ.ش
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE12555AUTOMATIONCODE

معرفى اجمالى

«رساله افيونيه» تأليف حكيم عمادالدين محمود بن مسعود شيرازى طبيب قرن دهم هجرى است. اين اثر يك دوره كامل اعتيادشناسى در ايران قرن دهم هجرى و دوران شكوفايى حكومت صفوى است كه از ديدگاه‌هاى مختلف قابل مطالعه و بررسى است.

اين كتاب برجسته درباره استفاده و سوءاستفاده از ترياك است و شايد بتوان گفت مهم‌ترين رساله‌اى كه در دوره صفويه راجع به افيون نوشته شده است. اين كتاب در زمان خود رواج زيادى داشت. مطالب و جزئيات اين كتاب مبنى بر تجربيات شخصى نويسنده مى‌باشد و از جنبه‌هاى مختلفى مى‌توان آن را مورد بررسى قرار داد.

ساختار

اين رساله مبنى بر يك مقدمه تحقيقى از مصححان كتاب، مقدمه مؤلف، چهارده باب و يك خاتمه است. در مقدمه مصححان شرح حال مؤلف، آثار او، نسخه‌هاى كتاب و سبك نويسندگى عمادالدين مورد بررسى قرار گرفته است. نويسنده در مقدمه‌اش مردم را نسبت به مصرف افيون به سه دسته تقسيم كرده است. ابواب كتاب نيز فاقد بخش يا فصل خاصى هستند.

گزارش محتوا

افيون كه به فرنگى آن را اپيوم گويند جزئى از مجموعه‌هاى داروهاى مركبه بوده و همواره مورد استفاده داروسازان قرار مى‌گرفته است. از اين‌رو افيون و معرفى آن بسيارمورد توجه طبيبان بوده است.

عمادالدين از طرفداران افيون است و با اين‌كه صاحب تاريخ عالم آراى عباسى او را افيونى دانسته و مى‌گويد كه وى به افيون اعتقاد تمام داشته است؛ اما آنچه مسلم است عمادالدين به مصرف بى‌دليل و بيش از حد آن اعتقادى ندارد و اهل توسط و ميانه‌روى است و از تفريط و افراط نيز مى‌پرهيزد.

كار ابتكارى حكيم عمادالدين شيرازى در ساخت داروى رتارد (كندرهش) با استفاده از ترياك و روغن بادام و نيز شياف ركتال بطى الجذب به مدد كاربرد توأم آن با جند بيدستر و كتيرا براى معتادانى كه مايل به انجام فريضه روزه بوده‌اند در حد خود جالب است.

نويسنده در سه باب اول كتاب درباره افيون، ماهيت و طبيعت و خواص و طرق امتحان آن و نيز منافع و مضار مربوط به آن. بحث كرده است. در اين بخش‌ها در ماهيت افيون از نظر سردى و گرمى و آزمايش خلوص و اثر آن در بدن شرحى مبسوط آورده شده است.

در باب چهارم درباره مسموميت‌ها و مضرت‌ها نكاتى ذكر است. در باب پنجم و ششم دربيان دلايل ايجاد و منشأ اعتياد به افيون و منافع و مضرت‌ها مطالبى آمده است.

در باب هفتم و هشتم ضررهايى كه افيون به بدن مى‌رساند و چگونگى دفع اين مضرات بحث‌هايى صورت گرفته است. بالاخره در باب نهم به اين بحث مهم مى‌پردازد كه معتادين چگونه مى‌توانند خود را درمان كنند. به نظر عمادالدين براى نيل به اين مقصود سه راه وجود دارد: اول طولانى كردن فواصل استعمال، دوم تقليل مرتب ميزان مصرف و روش سوم جايگزين كردن ماده كم ضررتر ديگر مثل بيخ چينى به جاى ترياك است.

در ادامه اين موضوع مورد بحث قرار گرفته است كه ترك ناگهانى ترياك چه عوارضى دارد و اين عوارض را چگونه مى‌توان برطرف ساخت و در تأييد نظريات خود به شرح حال يكى از شاهزادگان صفوى كه معتاد به افيون بوده است مى‌پردازد.

فصل آخر كتاب بسيار مفصل است و شامل نظريات مختلفى است كه يونانيان، اعراب اوليه و معاصرين وى درباره ترياك ابراز داشته‌اند و در مورد معاصرين به بهاءالدوله اشاره مى‌كند.

وضعيت كتاب

رساله افيونيه براى نخستين بار با كوشش دكتر محمد مهدى اصفهانى به وسيله موسسه مطالعات تاريخ پزشكى، طب اسلامى و مكمل وابسته به دانشگاه علوم پزشكى ايران در سال 1383ش به صورت عكسى چاپ و منتشر شد.

در نسخه حاضر كتاب با مقدمه و نظارت دكتر مهدى محقق، رئيس انجمن آثار و مفاخر فرهنگى، توسط آقايان دكتر رسول چوپانى و دكتر اميد صادق‌پور و خانم وجيهه پناهى بر اساس چند نسخه خطى تصحيح شده و در قالب طرح احياى ميراث مكتوب طب سنتى ايران در سال 1388ش به چاپ رسيده است.

مصححين -علاوه بر تحقيق متن كتاب و ذكر اختلاف نسخ در پاورقى- چندين ضميمه هم براى كتاب تنظيم و تدوين نموده‌اند: فهرست و شرح واژگان دشوار، تركيبات و اصطلاحات دشوار، اصطلاحات پزشكى و بيمارى‌ها، تعبيرات و جمله‌هاى عربى، اصطلاحات نجومى، امثال و حكم، كتاب‌ها و مقاله‌ها، طايفه‌ها و فرقه‌ها، نام كسان، اماكن، اعضاى بدن انسان، خوراكيها، ابزار و ادوات طبى، مقاييس و اوزان. همچنين در دو جدول نام گياهان به ترتيب حروف الفبا و نام گياهان به ترتيب نام علمى تنظيم شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن كتاب