ایرانشهر در جغرافیای بطلمیوس

ایرانشهر در جغرافیای بطلمیوس

نام کتاب	ایرانشهر در جغرافیای بطلمیوس
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	میراحمدی‏، مریم (مترجم) مارکوارت، یوزف (نويسنده)
زبان	فارسی
کد کنگره	‏DSR‎‏ ‎‏6‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏2‎‏الف‎‏9
موضوع	ایران - جغرافیای تاریخی نام‏های جغرافیایی - ایران
ناشر	طهوری
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1383 هـ.ش
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE2209AUTOMATIONCODE

معرفى اجمالى

ايرانشهر در جغرافياى بطلميوس اثر ايران‌شناس آلمانى يوزف ماركوارت (1864-1930 م.)، شرح و تفسير كتاب «شهرستان‌هاى ايران» اثر موسى خورنى است كه به زبان ارمنى بوده است. اين اثر به قلم مريم مير احمدى به فارسى ترجمه شده است.

ساختار

كتاب در چند بخش تدوين شده است: ابتدا پيشگفتار مترجم بر كتاب آمده‌است. پس از آن به ترتيب علائم اختصارى منابع و مجلات مورد استفاده نويسنده، آثار و نوشته‌هاى ماركوارت، متن جغرافياى موسى خورنى، شرح سرزمينهاى ايران در جغرافياى ماركوارت، توضيحات ماركوارت بر متن كامل كتاب موسى خورنى و در آخر نيز ملحقات و يادداشت‌ها آمده است.

گزارش محتوا

سال‌ها قبل ترجمه و تفسير بخش «ايرانشهر» (شهرستان‌هاى ايران) از كتاب موسى خورنى اثر ماركوارت به قلم مترجم همين كتاب انتشار يافته است. اما كتاب حاضر، آن بخش از كتاب جغرافياى موسى خورنى را دربر مى‌گيرد كه موسى خورنى، كتاب «شهرستان‌هاى ايران» را با نوشته‌هاى بطلميوس از كتاب «جغرافياى بطلميوس» مقايسه كرده است. متن اصلى ارمنى شامل 10 صفحه است. ماركوارت ابتدا متن كامل و خلاصه‌ى اصلى ارمنى، سپس ترجمه آن‌ها را آورده است. پس از آن به شرح و تفسير متن پرداخته است.

محتواى اصلى كتاب ايرانشهر در جغرافياى بطلميوس، با توجه به كتاب شهرستانهاى ايران، (قلمرو اصلى سرزمينهاى ايران) اين نواحى را در بر مى‌گيرد:1- ماد، 2- اليمايى (خوزستان)، 3- پارس، 4- اريك (شرق ماد)، 5- درياى هيركان، 6- اسكيت‌ها، 7- بين النهرين و 8- بابل.

موسى خورنى به هنگام تأليف كتاب جغرافياى موسى خورنى، سرزمين‌هاى نامبرده فوق را كه در كتاب شهرستان‌هاى ايران آمده است، با نوشته بطلميوس در كتاب جغرافياى بطلميوس مقايسه مى‌كند و توضيح لازم را مى‌نويسد.

ماركوارت نام «ايرانشهر» را كه اصطلاحى باستانى براى قلمرو ايران و استانهاى ايران بوده است بر اساس نام كتاب شهرستان‌هاى ايران كه از متون قديمى ساسانى به زبان پهلوى است و نيز كتاب جغرافياى موسى خورنى كه وى آن را با توجه به جغرافياى بطلميوس تأليف كرده، انتخاب كرده است. آنچه كه اثر ماركوارت را از ديگر نوشته‌ها و تأليفات پيشين برجسته و ممتاز مى‌كند، توضيحات و مقايسه‌هاى ماركوارت با ديگر آثار نويسندگان قديمى يونان مانند استرابو، جهانگردان و زائران قديم چين مانند هوآن- چوآنگ، و جغرافى‌دانان جهان اسلام مانند ابن خردادبه، اصطخرى، مقدسى و غيره است.

تسلط ماركوارت به زبانهاى ايرانى، ارمنى، سريانى، چينى و بويژه يونانى، كتاب ايرانشهر بر مبناى جغرافياى موسى خورنى، و مبحث ديگر آن ايرانشهر در جغرافياى بطلميوس را بسيار پربار و سرآمد كرده است. دانش كم‌نظير ماركوارت، حاصل سالها تحصيل و تحقيق بوده است.

شيوه تحقيقات ماركوارت در آثار متعددش يعنى مقايسه اثرى قديمى با كتاب‌هاى متعدد و هم عصر آن اثر، دشوارى زيادى براى محققان هم زمان ماركوارت به وجود آورد و به علت همين سخت‌نويسى و استفاده از منابع متعدد يونانى، سريانى، ارمنى و چينى - كه كار خواندن يك متن را مشكل مى‌كند- بارها مورد سرزنش قرار گرفت. اما وى به كار علمى و اساسى خود ايمان داشت و تقريباً در همه آثارش همين شيوه و روش را تا پايان عمر به كار گرفت.

سخت‌نويسى ماركوارت همچنين در اثر معروفش يعنى ايرانشهر بر مبناى جغرافياى موسى خورنى و به تبع آن در ايرانشهر در جغرافياى بطلميوس به چشم مى‌خورد.

در ترجمه اين اثر كوشش شده است كه كلمات و عبارات يونانى، سريانى و چينى به فارسى ترجمه و يا عين آن در متن و يا در پاورقى آورده شود. براى آسانى كار خواننده و نيز تسهيل در كار حروف‌چينى، ارجاعات متعدد ماركوارت- كه طبق شيوه قديمى محققان اوايل قرن بيستم اروپا در داخل متن آورده مى‌شد- به پاورقى منتقل شده است.

با توجه به متن كتاب موسى خورنى و دو نسخه كامل و نسخه خلاصه به دست آمده كه ماركوارت و همچنين محققان قبل از وى، آن دو نسخه را با هم مقايسه كرده‌اند، در متن حاضر هم ذيل هر مبحث، مطالب هر دو نسخه كامل و خلاصه شده، براى استفاده محققان پشت‌سرهم آورده شده است.

ماركوارت، براى هر مطلب و يا در واقع براى هر ناحيه هشت‌گانه قلمرو ايران - با توجه به منابع و متون قديمى و هم عصر و يا نزديك به دوره موسى خورنى- توضيحات و اضافات متعددى براى اين نواحى نوشته است كه اهميت اين اثر ماركوارت را نمايان مى‌كند. علاوه بر اين مطالب، ماركوارت براى تكميل نوشته خود، ملحقاتى نيز به متن كتاب افزوده است كه شامل مطالب ذيل است:

1- مرزبانان ارمنستان، 2- حدود تاريخى کرمان، 3- تخارستان (طخارستان).

علاوه بر آن، استفاده از كتاب سفرنامه هوآن- چوانگ كه در منابع زبان‌هاى ديگر به صورت شرح زندگى هوآن- چوانگ و يا گزارشى درباره مغرب زمين نيز ترجمه شده است، اثر ماركوارت را جلوه ديگرى مى‌بخشد.

يادداشت‌هاى مفيد و مثال‌هاى متعدد ماركوارت محتواى هر بخش را كامل مى‌كند، اما آنچه كه مؤلف در مبحث نسبتاً طولانى تخارستان نوشته است، در كمتر اثرى به چشم مى‌خورد و تأليف ماركوارت را منحصر بفرد كرده است.

وضعيت كتاب

در انتهاى اثر ملحقات كتاب در سه بخش و يادداشت‌ها در يازده قسمت آمده است. پس از آن نيز فهرست‌هاى نام كسان و نام قبايل، جايها، قومها و تمدنها ذكر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن كتاب
2. فهرست كتابهاى منتشر شده تاريخ و جغرافيا در آذر 1383، كتاب ماه تاريخ و جغرافيا، شماره 86 و 87، ص183.