الجامع الصحیح و هو سنن الترمذي

‏الجامع الصحیح و هو سنن الترمذي

نام کتاب	‏الجامع الصحیح و هو سنن الترمذي
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	ترمذی، محمد بن عیسی (نويسنده) شاکر، احمد محمد (تحقیق و شرح)
زبان	عربی
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏120‎‏ ‎‏/‎‏ت‎‏4‎‏ج‎‏2‎‏ ‎‏1378
موضوع	احادیث اهل سنت - قرن 3ق.
ناشر	دار الحدیث
مکان نشر	قاهره - مصر
سال نشر	1419 هـ.ق یا 1999 م
کد اتوماسیون	34071

معرفى اجمالى

«الجامع الصحيح و هو سنن الترمذي»، اثر ابوعيسى محمد بن عيسى بن سوره، با تحقيق احمد محمد شاكر، يكى از معروف‌ترين كتب روايى اهل سنت است كه به زبان عربى نوشته شده است.

نام اين كتاب به‌صورت‌هاى مختلف نقل شده است، از جمله: «جامع الترمذي»، «السنن»، «جامع»، «صحيح الترمذي» و «الجامع الكبير» (ر.ك: زهراب (فاضلى)، على، 1392).

يادآورى مى‌شود كه «عبدالفتاح ابوغده» در كتاب خود نام درست سنن يا جامع ترمذى را اين‌گونه مى‌نويسد: «الجامع المختصر من السّنن عن رسول‌الله(ص) و معرفة الصحيح والمعلولِ و ما عليه العمل» (ر.ك: همان).

به‌خوبى روشن نيست نويسنده در چه زمانى گردآورى جامع را آغاز كرده و چند سال اين كار به‌درازا كشيده است؟ تنها چيزى كه در دست است، سخنى است كه «ابن النقطه» گفته؛ او مى‌گويد: «فرغ من كتابته يوم الأضحى من سنة 270ق». اگر اين سخن درست باشد و ده سال را براى گردآورى جامع در نظر بگيريم، بايد در حدود 260ق، كار را آغاز كرده باشد. اين ديدگاه را با كمك گرفتن از سخن ذهبى مى‌توان تقويت كرد؛ چراكه او در «تاريخ الإسلام» مى‌گويد: «و قال عبدالمؤمن بن خلف النسفي: قرئ عليه «الجامع» في دارنا بنسف و أنا صغير ألعب»؛ ضمير در «عليه» به ترمذى بازمى‌گردد. باتوجه به اينكه «عبدالمؤمن» در (257ق) چشم به جهان گشوده و باتوجه به سخن او، مى‌توان با اطمينان بيشترى گفت كه او گردآورى جامع را بين سال‌هاى 260 تا 265ق آغاز كرده؛ يعنى در حدود پانزده تا بيست سال پيش از مرگش.

ساختار

كتاب با مقدمه مفصلى از محقق آغاز و مطالب در شش جلد تنظيم شده است. كتاب دربردارنده تقريبا پنج هزار حديث مى‌باشد (ر.ك: مدير شانه‌چى، كاظم، ص51).

گزارش محتوا

در مقدمه، ابتدا به بررسى نسخ كتاب پرداخته شده و سپس، اطلاعاتى پيرامون نحوه تصحيح و تحقيق كتاب ارائه گرديده و در پايان، زندگى‌نامه مفصلى از نويسنده، ذكر شده است (مقدمه، ج1، ص5-79).

كتاب سنن ابى‌داود در ميان كتاب‌هاى سته در جايگاه سوم است. اين مطلب را بيشتر دانشمندان حديث نيز پذيرفته‌اند، ولى گويا كسانى نيز هستند كه جامع ترمذى را كتاب سوم مى‌دانند؛ براى نمونه «ابن العربي» در مقدمه شرح خود بر «جامع ترمذى» آن را سومين كتاب حديثى برشمرده و سخن او، بيانگر برترى كتاب ترمذى بر سنن ابى‌داود است. «حاجى خليفه» نيز، كتاب ترمذى را سوم مى‌داند؛ گذشته از اينكه او مى‌گويد: «و هو ثالث الكتب الستّة في الحديث»، همين كه او كتاب ترمذى را با عنوان «الجامع الصحيح» معرفى كرده و آن را پس از بخارى و مسلم يادآور شده، خود نشان‌دهنده اين است كه او ترمذى را در جايگاه سوم مى‌داند. او كتاب ابى‌داود را با نام «سنن» معرفى كرده است (زهراب (فاضلى)، على، 1392).

«قنوجى» نيز افزون بر اينكه ترمذى را پس از مسلم و پيش از ابى‌داود آورده خود به‌صراحت مى‌گويد: «و بالجملة فهو ثالث الكتب الستّة». «مباركفورى» در شرح خود بر جامع ترمذى فصلى را آورده با اين عنوان: «في بيان أن رتبة جامع الترمذي هل هي بعد الصحيحين أو بعد سنن أبي‌داود أو بعد سنن النسائي؟»، او در اين فصل نتيجه‌گيرى كرده است كه كتاب ترمذى در جايگاه سوم است و معتقد است ترمذى اگرچه از كسانى مانند كلبى و مصلوب نام برده، ولى ضعف آنها را نيز بيان كرده و اين نه‌تنها از جايگاه كتاب نمى‌كاهد، بلكه حُسنى براى آن است. از سوى ديگر «حازمى» شرط ترمذى را بهتر و پسنديده‌تر از ابى‌داود دانسته و اين خود بر جايگاه ترمذى مى‌افزايد. «عتر» نيز سخت تلاش كرده تا جايگاه ترمذى را سوم قرار دهد. سخنان او در كتابش خواندنى است (همان).

ترمذى و كتابش نيز مانند ديگر كتاب‌هاى شش‌گانه و صاحبانشان مورد ستايش قرار گرفته‌اند. خود ترمذى مى‌گويد: «محمد بن اسماعيل به من گفت: من بيش از آنكه تو از من نفع ببرى از تو نفع بردم». «ذهبى» از «ابى‌سعيد ادريسى» نقل مى‌كند كه: «كان أبوعيسى يُضرب به المثل في الحفظ»، سپس داستانى شگفت از حافظه او مى‌آورد (همان).

ترمذى در كتاب خود مى‌گويد: «جميع ما في هذا الكتاب من الحديث فهو معمولٌ‌به و بِهِ أخذ بعض أهل العلم ماخلا حديثين...». اگر بتوان اين را شرط دانست و اگر او به اين شرط وفا كرده باشد، بايد گفت شرط او در آوردن احاديث در اين كتاب - مگر شواهد و متابعات كه در برخى از آنها ضعف است - ذكر احاديث صحيح و حسان است (همان).

هرچند كه «ابن الجوزي» در كتاب «الموضوعات» بيست‌وسه حديث جامع ترمذى را موضوع دانسته، ولى بايد گفت زياده‌روى او در موضوع دانستن احاديث، مشهور است. «مباركفورى» مى‌گويد: «و لا شك أنه متساهل في الحكم بالوضع». مباركفورى همچنين در مقدمه «تحفة الأحوذي» فصلى را با اين عنوان آورده است: «الفصل السادس: في بيان أنه ليس في جامع الترمذي حديث موضوعٌ». بايد گفت: همه كسانى كه درباره شروط ائمه ستّه گفتگو كرده‌اند، نتوانسته‌اند سخن شفافى ارائه دهند؛ ازاين‌رو يا به بيان كليات بسنده كرده‌اند يا سخنى نگفته‌اند. «نورالدين عتر» با آن استادى‌اش، نتوانسته چيز خاصى بگويد. «مباركفورى» نيز سخنان «مقدسى» و «حازمى» را تكرار كرده است. تنها چيزى كه «عتر» به‌خوبى آن را بيان كرده، موازنه شرط ترمذى با شرط شيخين است، كه البته بر آن نيز مى‌توان خرده گرفت و آن اينكه اساساً اينها شرط نيستند تا بتوان بين آنها موازنه برقرار كرد (همان).

برخى ويژگى‌هاى جامع ترمذى را مى‌توان در امور زير خلاصه نمود:

1. اولين كتاب حديثى است كه در آن به حديث «حسن» اشاره شده است؛

2. داراى حسن ترتيب و عدم تكرار است؛

3. يادآورى سخنان صحابه، تابعين، مذاهب فقها و استدلال آنها در مسائل فقهى است؛

4. انواع حديث از صحيح و حسن و ضعيف و غريب و... در آن بيان شده است؛

5. اسامى راويان و القاب و كنيه‌هاى آنها توسط ترمذى يادآورى شده است (همان).

از ديگر ويژگى‌هاى جامع ترمذى آن است كه آن را شش نفر از شاگردانش روايت كرده‌اند كه عبارتند از:

1. محمد بن احمد بن محبوب؛

2. ابوسعيد هيثم بن كليب شاشى؛

3. ابوذر محمد بن ابراهيم؛

4. ابومحمد حسن بن ابراهيم قطّان؛

5. ابوحامد احمد بن عبدالله تاجر؛

6. ابوالحسن فزارى.

روايت محبوبى از همه صحيح‌تر است و جامع ترمذى كه تاكنون به چاپ رسيده بر اساس همين روايت است؛ چراكه ديگر روايات به‌صورت متصل به ما نرسيده و تنها روايت محبوبى متصل است (ر.ك: همان).

وضعيت كتاب

بر اين كتاب، شروح متعددى نگاشته شده است؛ همچون: «عارضة الأحوذي بشرح جامع الترمذي»؛ «قوت المغتذي على جامع الترمذي»؛ «تحفة الأحوذي بشرح جامع الترمذي» و... (ر.ك: همان).

فهرست مطالب هر جلد، در پايان همان جلد آمده و جلد ششم، به مجموعه فهارس كتاب اختصاص يافته است كه عبارتند از: فهرست جامع مطالب؛ آيات؛ ابواب كتاب؛ احاديث و آثار و فهرست اماكن و شهرها.

پاورقى‌ها توسط محقق نوشته شده و در آن‌ها، علاوه بر اشاره به اختلاف نسخ (ر.ك: الجامع الصحيح، ج1، پاورقى ص218) و توضيح برخى كلمات و عبارات متن (ر.ك: همان، ص219)، به بررسى برخى از روايات و ارائه توضيح پيرامون آن‌ها پرداخته شده است (ر.ك: همان، ص227).

منابع مقاله

1. مقدمه و متن كتاب.

2. مدير شانه‌چى، كاظم، «تاريخ حديث (با اضافات)»، سمت، تهران، 1388.

3. زهراب (فاضلى)، على، «جامع يا سنن ترمذى»، برگرفته از پايگاه تخصصى مقالات مجمع جهانى شيعه‌شناسى، تاريخ درج: 1392/5/9، به آدرس اينترنتى:

http://shiastudies.net/article/farsi/Article.php?id 10626 .