الرسالة القشيرية: تفاوت میان نسخه‌ها

«رساله قشيريه» از مهمترين مآخذ و منابع معتبر در تصّوف اسلامى است و كسانى كه بخواهند از عرفان و تصّوف اسلامى اطّلاع درست و مستند داشته باشند، حتماً بايد به اين رساله مراجعه نمايند. اين كتاب توسّط عبدالكريم بن هوازن قشيرى به زبان عربى نگاشته شده است. وى در ناحيه استوا (قوچان كنونى) متولّد شد و پس از فرا گرفتن علوم ادبى و عربى به نيشابور رفت و در آنجا به نشر علوم و معارف پرداخت. از رساله قشيريه دو ترجمه وجود دارد، ترجمه اوّل در پنجم ذى الحجه سال 601 هجرى در بغداد كتابت شده كه نسخه آن بسيار مغشوش و مشوّش است. ترجمه دوّم كه اصلاح ترجمه نخستين است، تاريخ كتابت ندارد؛ ولى از روى قرائن مى‌توان گفت كه در نيمه دوّم قرن ششم يا نيمه‌ى اوّل قرن هفتم كتابت شده است. باب اوّل دو ترجمه به كلى با هم متفاوت است و مترجم نخستين بخصوص در باب اوّل اكثر جمله‌هاى عربى را انداخته است و در ساير بابها نيز اين ترجمه با متن عربى اختلافات بسيار دارد. متن حاضر تقريباً تمام ترجمه‌ى دوّم و حواشى آن موارد اختلاف با ترجمه اوّل است. اين كتاب ظاهراً توسّط يكى از شاگردان قشيرى بنام ابوعلى بن احمد عثمانى ترجمه شده و با تصحيح و استدراكات استاد مرحوم بديع‌الزمان فروزانفر به زيور طبع آراسته شده است. رساله‌ى قشيريه شامل دو فصل و 54 باب است. باب اوّل در بيان اعتقادات اين طايفه در اصول است. مصنف مى‌كوشد در ابتداى كتاب موافقت نظر مشايخ صوفيّه را با عقايد اشعرى اثبات كند و پس از آن به ذكر 83 تن از مشايخ صوفيه و نقل اقوال ايشان پرداخته است. قشيرى سپس به شرح اصطلاحات صوفيه مى‌پردازد و 150 اصطلاح عرفانى را تفسير مى‌كند كه عبارتند از: توبه، مجاهده، خلوت و عزلت، تقوى، ورع، زهد، خاموشى، خوف، رجاء، خزن، گرسنگى و بگذاشتن شهوت، خشوع و تواضع، مخالفت نفس و ذكر عيب‌هاى آن، حسد، غيبت، قناعت، توكّل، يقين، صبر، مراقبه، رضا، عبوديت، ارادت، استقامت، اخلاص، صدق، حياء، حريّت، ذكر، فتوّت، فراست، خلق، جود و نحاء، غيرت، ولايت، دعا، فقر، تصّوف، ادب، احكام سفر، صحبت، توحيد، قشيرى باقى ابواب كتاب را به ذكر حالات و مقامات و آداب معامله و اخلاق و سنن اختصاص داده است. ترجمه كتاب با نثرى ساده و دلپذير به رشته تحرير در آمده و از آن نثرهايى است كه جهت عامه نوشته شده و از جهت زبان شناسى حائز اهميت است. در سراسر كتاب لغات زيباى فارسى در ميان اصطلاحات عرفانى فراوان يافت مى‌شود؛ مانند اسپروج پرستو، باز پژوهيدن تفحص كردن، باز كردن تجديد كردن، بر دست داشتن به كارى مشغول بودن، برماسيدن لمس كردن، پشت پا گذاشتن اعتماد كردن، پيدا كردن توضيح و بيان كردن، توانچه طپانچه سيلى، ديك ديروز، شير زد طفلى كه در ايّام شير خوارگى شير كم خورده باشد و ضعيف ماند، كدينه چوب گازران، گاه آمدن رسيدن وقت عملى يا چيزى، گرمگاه وقت گرمى روز، نابيوسان غير مترقّب، ناپنداشت غير متصوّر، ناخن پيراه ناخن گير، نام مهين اسم اعظم، نشست مجالستف نمك خوش تخمهاى خوشبوى نمكين، نمودگار نمونه جنس، وارن آرنج، هريوه منسوب به هرات، بستانگرى باغبانى.