علم البيان

علم البیان

نام کتاب	علم البیان
نام های دیگر کتاب	علم البیان 2
پدیدآورندگان	عتیق، عبدالعزیز (نويسنده)
زبان	عربی
کد کنگره	‏PJA‎‏ ‎‏20‎‏32‎‏ ‎‏/‎‏ع‎‏2‎‏ع‎‏8
موضوع	زبان عربی - معانی و بیان
ناشر	دار النهضة العربية
مکان نشر	بیروت - لبنان
سال نشر
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE16665AUTOMATIONCODE

معرفى اجمالى

«علم البيان»، تأليف عبدالعزيز عتيق، از جمله آثار جديد در زمينه علم بيان است. نويسنده، در اين اثر با بررسى آراء و نظرات علماى ادب عربى، كتاب تحقيقى ارزشمندى را نگاشته است.

ساختار

كتاب با مقدمه مختصرى در توضيح مطالب كتاب آغاز شده است. پس از آن، مقاله مفصلى در شكل‌گيرى و تاريخچه علم بيان ارائه شده است. پس از آن متن اثر در چهار مبحث تنظيم شده است كه هر مبحث مشتمل بر عناوين متعددى است.

گزارش محتوا

نويسنده، در مقاله ابتداى كتاب پس از تقسيم علم بلاغت عربى به سه علم معانى، بيان و بديع، اين تصور را كه مباحث و نظريات علوم بلاغى مستقل از يكديگر تأسيس شده را اشتباه مى‌داند؛ چراكه علم بلاغت در طول زمان شكل گرفته و مباحث آن با هم مختلط بوده و بعدها علماى ادب عربى بر آن «علم بيان» اطلاق كرده‌اند (متن كتاب، ص 7). در اين مقاله، تاريخچه‌اى ارزشمند از علم بيان و در واقع علم بلاغت عرب ارائه شده و علماى ادب و آثارى كه در اين زمينه وجود دارد، به‌تفصيل معرفى شده است.

در فصول كتاب به ترتيب، تشبيه، استعاره، مجاز و كنايه مورد بحث و بررسى قرار گرفته است.

1. تشبيه: پيوند برقرار كردن ميان دو چيز و همانند كردن آن‌هاست با واژه‌ها يا عباراتى ويژه. نويسنده پس از تعريف لغوى به تعاريف مختلف بلاغيون اشاره كرده و اختلاف آنها را لفظى دانسته نه معنوى، سپس تعاريفى از ابن رشيق، ابوهلال عسكرى، خطيب قزوينى، تنوخى، عبدالقاهر جرجانى ارائه كرده است.

نويسنده پس از طرح اركان تشبيه كه عبارت است از: مشبه، مشبه‌به، ادات تشبيه و وجه شبه، به تبيين نظرات علمايى چون مبرد كه از اولين علمايى است كه در باره تشبيه سخن گفته و آن را چهار قسم دانسته، اشاره مى‌كند. تشبيه به اعتبار ادات و وجه شبه مشتمل بر شقوقى است؛ مثلاً به اعتبار وجه شبه، به سه قسم تمثيل و غير تمثيل، مفصل و مجمل و قريب و بعيد تقسيم مى‌شود كه هريك با ذكر شواهد شعرى شرح شده است.

اغراض تشبيه، محاسن تشبيه و عيوب تشبيه از ديگر مطالبى است كه در انتهاى اين بخش مورد مطالعه قرار گرفته است (متن كتاب، ص 134 - 64).

2. مجاز: به كاربردن واژه‌اى است در معنايى غير از آنچه كه براى آن وضع شده است. نويسنده، جاحظ را از اولين كسانى مى‌داند كه اين بحث را مطرح كرده است. وى سپس به مباحث و مثال‌هاى جاحظ اشاره كرده و چنين نتيجه مى‌گيرد كه حاحظ مجاز را در برابر حقيقت مى‌دانسته است. ابن قتيبه، احمد بن فارس، ابن رشيق قيروانى، عبدالقاهر جرجانى، سكاكى و ابن اثير از جمله افرادى هستند كه كلام و ديدگاه آنها در باره مجاز مطرح و بررسى شده است.

علماى بلاغت، مجاز را به دو قسم عقلى و لغوى و مجاز لغوى را نيز به استعاره و مجاز مرسل تقسيم كرده‌اند كه در ادامه اين مبحث شرح شده است (همان، ص 165 - 135).

3. استعاره: هرگاه واژه‌اى به دليل شباهتش با واژه‌ى ديگرى به جاى آن به كار رود، استعاره پديد مى‌آيد؛ به عبارت ديگر، استعاره تشبيهى است كه يكى از طرفين تشبيه ذكر نشود.

عبدالعزيز عتيق در اين بخش نيز پس از ذكر ديدگاه‌هاى مختلف، تعاريف 11 تن از ادبا را دسته‌بندى و ارائه كرده است. وى اين تعاريف را با تعريف جاحظ آغاز و به تعريف خطيب قزوينى ختم كرده است.

استعاره به اعتبار طرفين آن، به تصريحيه و مكنيه، به اعتبار لفظ مستعار، به اصليه و تبعيه، به اعتبار ملائم، به مرشحه و مجرده و مطلقه و به اعتبار افراد و تركيب، به مفرده و مركبه تقسيم مى‌شود كه هر قسم با ذكر مثال توضيح داده شده است؛ به‌عنوان نمونه استعاره‌ى مصرحه هنگامى است كه مشبه را حذف كنيم و تنها «مشبه‌به» را ذكر نماييم و استعاره‌ى مكنيه، استعاره‌اى است كه در آن «مشبه‌به» را حذف كرده و مشبه را ذكر مى‌كنند (همان، 201 - 167).

4. كنايه: عبارت است از لفظى كه به كار مى‌رود و لازمه معناى آن اراده مى‌شود، با اين قيد كه اراده خود آن معنا نيز جايز است.

نويسنده در اين بخش نيز پس از ذكر آراء و نظريات مختلف در باره كنايه، به تبيين اقسام كنايه پرداخته و با ذكر تفاوت كنايه و تعريض، بر اين نكته تأكيد مى‌كند كه كنايه از اسلوب‌هاى بلاغى است كه تنها بليغ ممارس بر فن بلاغت مى‌تواند آن را به كار برد (متن كتاب، ص 227 - 203).

وضعيت كتاب

فهرست مطالب در انتهاى كتاب آمده است. در پاورقى معناى برخى الفاظ و منابع برخى اشعار ذكر شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن كتاب.

پیوندها

مطالعه کتاب علم البیان در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور