تنبيه الأمة و تنزيه الملة: تفاوت میان نسخه‌ها

1-«اقدام به جمع آورى كتاب از سوى مؤلف»على رغم آنكه توسط يكى از فرزندان ايشان در سالهاى اخير به شدّت تكذيب شده و اظهار نموده‌اند كه اين داستان را در ايران شنيده‌اند،با شواهد متعددى كه دارد دور از واقعيت نيست.گذشته از اينكه سيد محسن امين و محمد حرز الدين اين مطلب را مطرح كرده‌اند،عبد الهادى حائرى به نقل از فرزند ارشد مؤلف كه شاگرد وى نيز بوده،اين مطلب را نقل كرده است.

2-پاره‌اى از انگيزه‌هايى كه براى اين اقدام بر شمرده‌اند،هم با مقام و منزلت معنوى مؤلف و هم با واقعيات عصر او ناسازگار مى‌نمايد.اينكه او براى اشتهار به «رجل دينى بودن»و رسيدن به مرجعيت چنين اقدامى كرده باشد،علاوه بر آن كه با مقام معنوى و زهد و وارستگى او از دنيا منافات دارد، حكايت از«تنافى مرجعيت با رجل سياسى بودن»دارد كه با شرائط مرجعيت در يكصد سال گذشته و پس از نهضت تنباكو بويژه در عراق منطبق نيست.

3-از اين رو،احتمال اينكه سرنوشت مشروطه در ايران و حوادث غير مترقبه‌اى چون شهادت شيخ فضل اللّه نورى كه بر اثر نفوذ بيگانگان و خوش رقصى بيگانه پرستان رخ داد و روحانيت به كلّى از صحنه خارج شد و مشروطه‌اى بر خلاف نظر رهبران مشروطه تحقق يافت،علت اصلى جمع آورى كتابى باشد كه در حقيقت با هدف تحكيم پايه‌هاى نظام مشروطه نگاشته شده بود.اما با سرنوشت مشروطه،جمع آورى كتاب مى‌توانست اين اثر را داشته باشد كه قدرت طلبان و آزاديخواهان غربزده با استناد به آثارى از اين قبيل مستظهر به حمايت علما نباشند و اين نكتۀ بسيار مهمى است كه حاكى از هوشيارى مؤلف است.فقيه وارسته‌اى چون نائينى كه با احساس مسئوليت اين اثر را تأليف كرد،ولى در همان ايام با حادثه ناگوار اعدام نورى و انحراف مشروطه روبرو شد،[1]چنانكه كتابش را جمع آورى كند تا اسبتداد پيشگان جديد از آن سوء استفاده نكنند،دور از انتظار نيست،هر چند كتاب او حاوى مباحثى فراتر از مشروطه است.

در چاپ سوم كتاب كه امروز در بازار موجود است،اغلاط فراوانى به چشم مى‌خورد،علاوه بر آن پاره‌اى از عبارات حذف شده و در پاره‌اى موارد براى سهولت در فهم تغييراتى به عمل آمده كه گاه معنا را دگرگون ساخته است.از اين رو انتشار متنى تصحيح شده،همراه با ذكر مآخذ و منابع كه نياز امروز جامعۀ علمى است،ضرورى مى‌نمود.