ابن سند، عثمان

عثمان بن سند بصری
پرونده:NURعثمان بن سند بصری.jpg
نام کامل	عثمان بن سند بن راشد الوائلی بصری
نام‌های دیگر	ابن سند بصری، بدرالدین
لقب	بدرالدین
نسب	من عرب عنیزه، از بنی وائل
نام پدر	سند بن راشد
ولادت	۱۱۸۰ قمری
محل تولد	جزیره فیلكا (از توابع کویت امروزی)
محل زندگی	بصره، بغداد
رحلت	پس از ۱۲۴۲ قمری
دین	اسلام
مذهب	سنی، مالکی
پیشه	تاریخ‌نگار، ادیب، شاعر، فقیه
اطلاعات علمی
علایق پژوهشی	تاریخ، ادبیات، فقه، حدیث، نحو، تصوف
برخی آثار	مطالع السعود بطیب اخبار الوالی داود سبائك العسجد فی اخبار احمد نجل رزق الاسعد اصفی الموارد فی احوال شیخ خالد اوضح المسالك فی فقه الامام مالك نظم مغنی اللبیب الصارم القرضاب فی نحر من سب اكارم الاصحاب

عثمان بن سند بصری (۱۱۸۰- پس از ۱۲۴۲ قمری)، ملقب به بدرالدین، مورخ، ادیب، شاعر و فقیه سده سیزدهم قمری است. کتاب‌های تاریخی او از منابع اصلی تاریخ عراق در آن دوره به شمار می‌رود.

ولادت

عثمان بن سند بن راشد الوائلی، مشهور به ابن سند بصری و ملقب به بدرالدین، در سال ۱۱۸۰ قمری (۱۷۶۶ میلادی) زاده شد. اگرچه برخی زادگاه او را نجد دانسته‌اند، اما بیشتر منابع تولد او را در جزیره فیلكا از توابع کویت امروزی ثبت کرده‌اند. خاستگاه اصلی او از عرب‌های عنیزه در نجد بود.

تحصیلات

وی در جوانی برای کسب دانش رهسپار عراق شد. نخست در بصره اقامت گزید و از همین رو به «بصری» شهرت یافت. سپس به بغداد رفت و در آنجا در رشته‌هایی چون ادبیات، تاریخ، اصول و فقه به مهارت رسید و نام‌آور شد. از جمله استادان مشهور او می‌توان به افراد زیر اشاره کرد:

• محمد بن عبدالله بن فیروز (فقیه و محدث)
• عبدالله بیتوشی کردی (ادیب و نحوی نامور)
• علی سویدی بغدادی (محدث و مورخ)
• زین العابدین جمل اللیل مدنی (محدث)
• خالد النقشبندی (موسس طریقت نقشبندیه خالدیه)

در مذهب فقهی، مالکی بود و به تصوف نیز گرایش داشت و از پیروان طریقت نقشبندیه به شمار می‌آمد.

بیان یک نکته: اگرچه آلوسی او را «سلفی» خوانده‌ است، اما این اصطلاح در آن دوره لزوماً به معنای پیروی از جنبش محمد بن عبدالوهاب (وهابیت) نیست و منظور وی از سلفی بودن مخالفت شدید وی با شیعه بوده است و الا وی با ابن تیمیه مخالفت کرده است. او در کتاب «مطالع السعود» حتی به انتقاد از تفکرات وهابیت نیز پرداخته است. بنابراین نمی‌توان او را یک «وهابی» به معنای مصطلح دانست.

فعالیت‌ها

ابن سند در بغداد به داوود پاشا، والی عثمانی بغداد، پیوست و در شمار نزدیکان و درباریان وی درآمد. او کتابی با عنوان «مطالع السعود بطیب اخبار الوالی داود» درباره رویدادها و احوال این والی تألیف کرد و به نظر می‌رسد تا پایان عمر در خدمت او باقی ماند. شهرت اصلی او به دلیل تألیفات تاریخی‌اش است که از منابع مهم برای پژوهش در تاریخ عراق در سده‌های دوازدهم و سیزدهم قمری به شمار می‌روند. بسیاری از تاریخ‌نویسان معاصر در آثار خود از نوشته‌های او بهره برده‌اند. وی همچنین شاعری پرکار بود و دیوان شعری با عنوان «الصارم القرضاب فی نحر من سب اكارم الاصحاب» از او به جا مانده است.

وفات

تاریخ درگذشت او به طور دقیق مشخص نیست. سال‌های ۱۲۴۰، ۱۲۴۲، ۱۲۴۸ و حتی ۱۲۵۰ قمری به عنوان سال وفات او ذکر شده‌اند. آنچه مسلم است، او تا حداقل رمضان سال ۱۲۴۲ قمری (آوریل ۱۸۲۷ میلادی) زنده بوده است، زیرا اسنادی وجود دارد که در این تاریخ به او هدایایی تقدیم شده است. همچنین کتاب «مطالع السعود» او اخبار این سال را نیز در بر دارد.

آثار

آثار او را می‌توان در موضوعات مختلف زیر دسته‌بندی کرد:

تاریخ و تراجم:

• مطالع السعود بطیب اخبار الوالی داود (تاریخ حکومت داود پاشا در بغداد)
• سبائك العسجد فی اخبار احمد نجل رزق الاسعد (تاریخ محلی)
• اصفی الموارد فی احوال شیخ خالد (زندگی‌نامه خالد نقشبندی)
• الغرر فی وجوه القرن الثالث عشر (تراجم مشاهیر سده ۱۳ قمری)

فقه و اصول:

• اوضح المسالك فی فقه الامام مالك (نظمی در فقه مالکی)
• تفهیم المتفهم شرح تعلیم المتعلم (در آداب تعلیم و تعلم)
• تحفة التحقيق لمعرفة الصديق (در علم فرائض)

حدیث:

• بهجةالبصر لنثر نخبة الفكر (در اصطلاحات حدیث)

نحو و ادبیات:

• نظم مغنی اللبیب (نظم کتاب معروف ابن هشام)
• الصارم القرضاب فی نحر من سب اكارم الاصحاب (دیوان شعر)

تصوف:

• الرسالة فی التصوف (در تصوف و عرفان)

منابع مقاله

• پورمرادی، محمدجواد، دایرة‎المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، ج۳، تهران، مرکز دایرة‎المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، 1388.
• الجامع لعلوم القرآن الکریم
• المبارك،‌ محمد بن حسن، الشيخ عثمان بن سند الوائلي النجدي البصري، صید الفوائد
• پایگاه تخصصی وهابیت پژوهی و جریان‌های تکفیری