سه رساله از تصنیفات خواجه نصیر‌الدين طوسی: متن فارسی و ترجمه انگلیسی تولا و تبرا، مطلوب المؤمنین و آغاز و انجام

سه رساله از تصنيفات خواجه نصير الدين طوسي
پدیدآوران	نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد (نویسنده) حسيني بدخشاني، جلال (مترجم)
ناشر	مرکز پژوهشي ميراث مکتوب -مؤسسه مطالعات اسماعيلي
مکان نشر	ايران - تهران و نیز انگليس - لندن
سال نشر	1397ش.
چاپ	يکم
موضوع	اسلام - عقايد - متون قديمي تا قرن 14 معاد - متون قديمي تا قرن 14 اسماعيليان - عقايد - متون قديمي تا قرن 14 تولي و تبري - جنبه‌هاي مذهبي - اسلام
زبان	فارسی - انگليسي
کد کنگره	‏/ن65 س9 / 203 BP

سه رساله از تصنیفات خواجه نصیر‌الدين طوسی: متن فارسی و ترجمه انگلیسی تولا و تبرا، مطلوب المؤمنین و آغاز و انجام تألیف خواجه نصیرالدین طوسی، با ترجمه و تصحیح سید جلال حسینی بدخشانی، طوسی سه رسالۀ کم اهمیت‌تر نیز هنگام زندگی در میان اسماعیلیان نگاشت. این سه رساله که در این مجموعه ارائه شده‌اند عبارتند از «آغاز و انجام، تولّا و تبّرا و مطلوب المؤمنین» موضوع این سه رساله کلام و معادشناسی از نگاه اسماعیلیه است.

گزارش کتاب

یکی از دانشمندترین علمای شیعی جهان اسلام در تمام قرون و اعصار خواجه نصیرالدین محمد بن محمد طوسی است. طوسی همچون فیلسوفی متکلم و نیز متبحّر در نجوم، علی‌الخصوص تحت تأثیر افکار فلسفی شیخ‌الرئیس ابوعلی سینا، توانست نکات بدیعی را در زمینۀ کلام فلسفی ارائه نماید. طوسی در سال 1201/597 در طوس خراسان و در میان خانواده‌ای دوازده امامی متولد و در حوالی سال 1227/624 به دعوت ناصرالدین بن ابومنصور، محتشم قهستان و یا رهبر اسماعیلیان نزاری در جنوب خراسان، به جرگۀ اسماعیلیان پیوست. در آن زمان قلاع اسماعیلی در ایران مأمنی مطمئن برای دانشمندان و دیگر افرادی بود که از اولین طلیعه‌های حملۀ مغول به آسیای مرکزی و ایران گریزان بودند و طوسی جزء برجسته‌ترین کسانی بود که نه تنها توانست در نزد قلعه‌نشینان اسماعیلی پناه یافته بلکه موفق شد از حمایت آنان برای تتبعات علمی برخوردار و در تلاش دانش‌دوستی آنها سهیم شود.

طوسی نزدیک به سی سال را در میان اسماعیلیان نزاری سپری کرد. در دهۀ اول، همکاری علمی دیرپایی بین او و ناصرالدین محتشم به‌وجود آمد که نتیجۀ آن تصنیف تعدادی از کتب و رسائل علمی به قلم این دانشمند طراز اول زمان بود. محل تألیف دو اثر مهم طوسی در فلسفۀ اخلاق یعنی «اخلاق ناصری» و «اخلاق محتشمی» نیز در قهستان بود و او هر دو کتاب را به حامی خود ناصرالدین محتشم که به نوبۀ خود دانشمندی تمام عیار بود اهدا نمود.

گفتگوهای فراوانی پیرامون تعلقات دینی طوسی و شرایط زندگی طولانی او در میان اسماعیلیان نزاری ایران وجود دارد. واقعیت مشهور این است که او در خانواده‌ای دوازده‌امامی زاده شده و تحصیلات ابتدایی خود را همچون یکی از اعضای آن جامعه فرا گرفت. دانشمندان دوازده‌امامی که او را از هم‌کیشان خود می‌دانند، عادتاً چنین باور دارند که اسماعیلیان او را برخلاف میلش نزد خود زندانی کرده بودند؛ نیز بر این باورند که او هرگز اسماعیلی نشده و مضافاً صحت انتساب آثار اسماعیلی او را زیر سؤال می‌برند. بعضی از این دانشمندان عقیده دارند که طوسی به علت حفظ جان خود در حالی که تقیه می‌کرده این آثار را تألیف کرده است.

روی هم رفته تحقیق در گرایش‌های مذهبی طوسی نباید تنها از منظر یک شیعۀ دوازده‌امامی که تحت شرایطی شاید به مذهب اسماعیلی گرویده باشد و یا به عنوان فردی که به موازین اخلاقی پای‌بند نیست مورد بررسی قرار گیرد. به عبارت دیگر بهترین شکل درک ماهیت بحث‌انگیز هویت دینی طوسی از دیدگاه «وزیران فیلسوف» است که به موازات به علم و قدرت، دین و سیاست، نظر داشتند و بنابراین طوسی به بهترین شکل ممکن از فرصت‌هایی که تغییرات سیاسی اجتماعی زمان و حمایت افراد قدرتمند برایش فراهم می‌کرد سود برده است. در واقع طوسی را می‌توان به طبقه‌ای خاص و فراتر از دسته‌بندی‌های فرقه‌ای، در طبقه‌ای مهم از فرهنگ سیاسی ایران جای داده و بر پایۀ آن تردد و وابستگی‌های دینی و مشارکت‌های سیاسی او با شیعیان دوازده‌امامی، شیعیان اسماعیلی و مغول را تبیین نمود.

طوسی سه رسالۀ کم اهمیت‌تر نیز هنگام زندگی در میان اسماعیلیان نگاشت. این سه رساله که در این مجموعه ارائه شده‌اند عبارتند از «آغاز و انجام، تولّا و تبّرا و مطلوب المؤمنین» موضوع این سه رساله کلام و معادشناسی از نگاه اسماعیلیه است. تولّا و تبّرا که به تشریح این مفهوم قرآنی در چهارچوب معتقدات اسماعیلی آن دوره می‌پردازد در حدود سال 1235/633 برای ناصرالدین محتشم نوشته شد، ولی مطلوب المؤمنین به درخواست امام علاء‌الدین محمد که می‌خواست طوسی رساله‌ای کوتاه متضمن تعلیمات یکی از امامان پیشین، یعنی حسن علی ذکره السلام باشد، به رشتۀ تحریر درآورد. مطلوب المؤمنین در الموت چندی بعد از سال 1243/640 نوشته شد و برای اولین بار در سال 1933 در بمبئی، به وسیلۀ ولادیمیرا یوانف بنیان‌گذار تحقیقات جدید دربارۀ اسماعیلیان نزاری از روی نسخه‌ای ناقص به چاپ رسید. دو رسالۀ دیگر این مجموعه نیز در ویرایش‌های جدیدی از هر سه رساله بر مبنای نسخ خطی معتبر که در سال‌های اخیر در خراسان و اماکن دیگر پیدا شده‌اند ارائه داده است. لازم به تذکر است که طوسی تمام آثار اسماعیلی خود را به زبان فارسی نوشته و دلیل آن این است که از ابتدای دورۀ الموت، حسن صباح زبان فارسی را به جای زبان عربی به عنوان زبان مذهبی اسماعیلیان نزاری فارسی زبان برگزیده بود.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات