میراث مکتوب شیعه در پنج قرن نخست: تبیین سر شکل‌گیری و تحول آثار شیعیان در حوزه‌های حدیثی بر اساس دو فهرست نجاشی و شیخ طوسی

میراث مکتوب شیعه در پنج قرن نخست: تبیین سر شکل‌گیری و تحول آثار شیعیان در حوزه‌های حدیثی بر اساس دو فهرست نجاشی و شیخ طوسی
پدیدآوران	رجائی فرد، ابوالفضل (نویسنده)
ناشر	نگاه معاصر
مکان نشر	تهران
سال نشر	۱۳۹۹
شابک	‎5-19-7028- 622-978
موضوع	شیعه,Shi'ah, -- سرگذشتنامه و کتابشناسی, -- Bio-bibliography,a01,a01,ن‍وی‍س‍ن‍دگ‍ان‌ ش‍ی‍ع‍ه‌ -- ک‍ت‍اب‍ش‍ن‍اس‍ی‌
کد کنگره	‏Z۷۸۳۵/الف۵ر۳ ۱۳۹۹

میراث مکتوب شیعه در پنج قرن نخست: تبیین سر شکل‌گیری و تحول آثار شیعیان در حوزه‌های حدیثی بر اساس دو فهرست نجاشی و شیخ طوسی تألیف ابوالفضل رجائی فرد؛ در این پژوهش با تکیه بر جنبه‌های کتاب‌شناسی دو فهرست نجاشی و شیخ طوسی چند هدف پیگیری می‌شود.

ساختار

این کتاب مشتمل بر یک مقدمه و چهار فصل است. مقدمه بیانگر مفاهیم و پیشینه‌ی فهرست نگاری و مروری اجمالی بر دو فهرست نجاشی و شیخ طوسی است.

فصل اول: عمده‌ترین حوزه‌های میراث مکتوب شیعه در پنج قرن نخست- مفصل‌ترین قسمت کتاب و دربرگیرنده‌ی هشت بخش است که به سیر و تبیین کلی نگاشته‌های عمده‌ترین حوزه‌های تألیفات شیعیان می‌پردازد.

فصل دوم: عوامل تنوع حوزه‌های میراث مکتوب شیعه- به بیان علل و انگیزه‌های تألیفات شیعیان اختصاص دارد.

فصل سوم: راویان مؤثر در انتقال آثار و پرتألیف ترین مؤلفان شیعه در پنج سده‌ی نخست- در دو بخش سامان یافته است. بخش اول به معرفی مؤثرترین راویان در انتقال میراث مکتوب عالمان پرداخته شده است و در بخش دوم پرتألیف ترین عالمان شیعه در پنج قرن نخست معرف شده‌اند.

فصل چهارم: کارکرد دو فهرست نجاشی و شیخ طوسی در شناسایی و بازسازی منابع جوامع روایی- به بحث چگونگی بازسازی آثار از دست رفته و شناسایی منابع جوامع روایی بر اساس روش فؤاد سزگین اشاره و نقش دو فهرست نجاشی و شیخ طوسی در تکمیل این روش تبیین شده است.

معرفی کتاب

در این پژوهش با تکیه بر جنبه‌های کتاب‌شناسی دو فهرست نجاشی و شیخ طوسی چند هدف پیگیری می‌شود. شناسایی عمده‌ترین حوزه‌های میراث مکتوب شیعه درپنج قرن نخست؛ تبیین کلی سیر شکل‌گیری و تحول نگاشته‌های علمی در زمینه‌های مختلف در حوزه‌های حدیثی؛ تحلیل علل تنوع میراث مکتوب شیعیان با در نظر گرفتن دو مؤلفه‌ی زمان و مکان؛ شناسایی تأثیر گذارترین راویان در انتقال میراث و نیز فعال‌ترین عالمان شیعه در نگارش آثار؛ تحلیل نقش و تأثیر دو فهرست نجاشی و شیخ طوسی در شناسایی و بازسازی منابع جوامع روایی شیعه تا قرن پنجم.

حدیث بعد ازقرآن، مهم‌ترین نقش و جایگاه را در حوزه‌های مختلف دین اسلام اعم از عقاید، احکام و اخلاق دارد. از این رو، مسلمانان همواره در نقل، حفظ، ثبت و ضبط حدیث کوشیده‌اند. شیعیان که هرگز به منع حکومتی نقل و کتابت حدیث در دوره‌ی پس از رحلت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم وقعی ننهادند، به رغم محدودیت‌ها و خطرهای فراوانی که پیوسته با آن روبه رو بودند، در حفظ این میراث گرانقدر هم به شکل شفاهی و هم به شکل مکتوب همت گماردند. شکل‌گیری دفاتر حدیثی از سماع شفاهی محدثان، تصنیف کتاب‌ها از دفاتر حدیثی و سرانجام تألیف جوامع روایی، نشانگر روند تحول این آثار مکتوب در طی سالیان دراز و گویای تلاش‌های مستمر محدثان است. آنچه که ما را با این تلاش‌ها و تحولات در طول اعصار مختلف آشنا می‌کند، کتاب‌های فهارس است که نام هزاران کتابی را در خود جای داده است که طی قرون متمادی در شرایط زمانی و مکانی متفاوت و با انگیزه‌ها و اهداف گوناگون در حوزه‌های مختلف علوم از تفسیر و فقه گرفته تا کلام، تاریخ و سایر حوزه‌ها به رشته‌ی تحریر درآمده‌اند و به عبارت دیگر فهارس نشانگر تاریخ اندیشه در علوم مختلف اند که از رهگذر آن‌ها می‌توان با شکل‌گیری و تحول اندیشه‌ها در حوزه‌های مختلف آشنا شد. فهرست‌نگاری در میان شیعیان پیشینه‌ای طولانی دارد. آثار موجود بیانگر این مدعا و همچنین نشانگر وجود فهرست‌هایی پیش از دو فهرست نجاشی و شیخ طوسی است. اگرچه امروزه این فهارس در دسترس نیست ولی نقل‌های نجاشی و شیخ طوسی از آن‌ها، گواه وجود این فهرست‌ها تا دوران این دو مفهرس است. از میان فهرست‌های متقدمان دو فهرست نجاشی و شیخ طوسی از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند. این دو فهرست در نیمه‌ی اول قرن پنجم تألیف شده‌اند. البته قرائن و شواهد بر تقدم شیخ طوسی بر نجاشی در تألیف الفهرست دلالت دارد. ناقص و ناتمام بودن فهرست‌های پیشین، همچنین پاسخ به اتهامات گروهی از مخالفان شیعه که مدعی عدم پیشینه‌ی علمی برای شیعیان بودند، مهم‌ترین دلایلی است که شیخ طوسی و نجاشی را به نوشتن این دو فهرست ترغیب کرد. نجاشی و شیخ طوسی در تألیف آثار خود از اساتیدی چون شیخ مفید، ابن عبدون، غضائری و دیگران بهره برده‌اند. ارائه‌ی اطلاعات فراوان درباره‌ی مؤلفان همچون نام مؤلف، نسب، کنیه، محل زندگی، مذهب، طبقه و عصر نویسندگان، نام بردن از آثار به طور صریح یا با به کارگیری تعابیری چون «له کتاب»، «له اصل»، «له نسخة»، توجه به انتساب کتاب به مؤلف، توجه به محتوا و کیفیت آثار و بیان طریق به آثار مؤلفان از جمله مطالبی است که نجاشی و شیخ طوسی بدان پرداخته‌اند. از سوی دیگر تنظیم و تدوین این دو فهرست بر اساس نام راویان و نیز جرح و تعدیل روایان، این دو کتاب رادر زمره‌ی کتاب‌های رجالی قرار داده و حتی باعث شده است که فهرست نجاشی به رجال نجاشی مشهور شود. در این پژوهش با تکیه بر جنبه‌های کتاب‌شناسی این دو فهرست چند هدف پیگیری می‌شود: شناسایی عمده‌ترین حوزه‌های میراث مکتوب شیعه درپنج قرن نخست؛ تبیین کلی سیر شکل‌گیری و تحول نگاشته‌های علمی در زمینه‌های مختلف در حوزه‌های حدیثی؛ تحلیل علل تنوع میراث مکتوب شیعیان با در نظر گرفتن دو مؤلفه‌ی زمان و مکان؛ شناسایی تأثیر گذارترین راویان در انتقال میراث و نیز فعال‌ترین عالمان شیعه در نگارش آثار؛ تحلیل نقش و تأثیر دو فهرست نجاشی و شیخ طوسی در شناسایی و بازسازی منابع جوامع روایی شیعه تا قرن پنجم.

منابع مقاله

کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران