نمایش مبدأ برای دو رسالۀ عرفانی از مؤلفی ناشناخته و ابوعلی دقاق

{{جعبه اطلاعات کتاب
| تصویر =NURدو رسالۀ عرفانی از مؤلفی ناشناخته و ابوعلی دقاقJ1.jpg
| عنوان =دو رسالۀ عرفانی از مؤلفی ناشناخته و ابوعلی دقاق
| عنوان‌های دیگر =
|پدیدآورندگان 
| پدیدآوران = 
[[ابوعلی‌ دقا‌ق‌، حسن‌ بن‌ محمد]] (نویسنده)
[[نویسنده گمنام]] (نویسنده)
[[جعفری جزه، جمشید]] (تصحیح و توضیح)
|زبان 
| زبان =
| کد کنگره =BP ۲۸۶/الف۲د۹ ۱۳۹۷‏
| موضوع =عرفا‌ن‌,ysticismB
|ناشر 
| ناشر =بنیاد موقوفات دکتر افشار با همکاری نشر سخن 
| مکان نشر =تهران
| سال نشر =1397 

| کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE.....AUTOMATIONCODE
| چاپ =
| شابک =0ـ91ـ5942ـ600ـ978
| تعداد جلد =
| کتابخانۀ دیجیتال نور =
| کتابخوان همراه نور =
| کد پدیدآور =
| پس از =
| پیش از =
}}
'''دو رسالۀ عرفانی از مؤلفی ناشناخته و ابوعلی دقاق'''  تألیف مؤلفی ناشناخته و [[ابوعلی‌ دقا‌ق‌، حسن‌ بن‌ محمد|ابوعلی دقاق]]، با تصحیح و توضیح [[جعفری جزه، جمشید|جمشید جعفری جزه]]، این کتاب با مقدمه‌ای که به زندگی و اندیشه‌های دقاق پرداخته شده شروع می‌شود در ادامه دو رسالۀ عرفانی است که برای نخستین بار منتشر می‌شوند.

==گزارش کتاب==
[[ابوعلی‌ دقا‌ق‌، حسن‌ بن‌ محمد|ابوعلی دقاق]] از مشایخ بزرگ تصوف خراسان در قرن چهارم و پنجم هجری است که تاکنون اثری مستقل از وی به دست نیامده و اقوال پراکنده‌ای از او در متون عرفانی از قبیل [[الرسالة القشيرية|رسالۀ قشیریه]]، [[تذکرة الأولیاء|تذکرۀ‌الاولیاء]]، [[كشف المحجوب (تصنیف)|کشف‌المحجوب]]، [[كشف الأسرار و عدة الأبرار|کشف‌الأسرار]] و [[نفحات الأنس|نفحات‌الأنس]] نقل شده است.

[[ابوعلی‌ دقا‌ق‌، حسن‌ بن‌ محمد|ابوعلی حسن بن علی بن محمد بن اسحاق بن عبدالرحیم بن احمد]]، معروف به دقاق، از آن رو به این لقب نامیده شده که پدرش آردفروش بوده است. [[ابوعلی‌ دقا‌ق‌، حسن‌ بن‌ محمد|ابوعلی دقاق]] در نیشابور به دنیا آمد و تحصیلات مقدماتی خود را در همان شهر به پایان برد و در نحو عربی سرآمد همه شد و به ابوعلی نحوی شهرت یافت. وی سپس به علوم اصول پرداخت و بعد از آن به مرو رفت تا در علم فقه تحصیل کند. سفر دقاق به مرو هر انگیزه‌ای داشت، موجب کامیابی و توفیق او شد. او در دوران اقامت در مرو، علاوه بر اینکه در علم فقه به کمال رسید، از محضر محدّثان نامدار خراسان نیز بهره‌مند شد. ظاهراً گرایش عمیق او به تصوف و عرفان در همان سال‌های اقامت در مور آشکار شده است؛ ولی دربارۀ جزئیات زندگی معنوی او در ابتدای سیر و سلوکش چندان اطلاعی در دست نیست.

[[ابوعلی‌ دقا‌ق‌، حسن‌ بن‌ محمد|دقاق]] در تصوف به مقامی بلند رسید و بزرگان از همه جا در مجلس وعظ او حاضر می‌شدند. مجالس وعظ و ارشاد [[دقاق]] بسیار پر جاذبه بوده است. [[ابوعلی‌ دقا‌ق‌، حسن‌ بن‌ محمد|دقاق]] در همان حال به شهرهای دیگر خراسان از جمله مرو و نسا رفت و آمد می‌کرده و در نقاط مختلف به وعظ و ارشاد می‌پرداخته است.

از ارشاراتی که در منابع آمده می‌توان پی‌برد که [[ابوعلی‌ دقا‌ق‌، حسن‌ بن‌ محمد|دقاق]] در واپسین روزهای زندگی‌اش دچار شوریدگی و آشفتگی بوده و از همین رو وعظ‌های پرشور او جای خود را به سخنانی ابهام‌آمیز داده است. [[ابوعلی‌ دقا‌ق‌، حسن‌ بن‌ محمد|ابوعلی دقاق]] در ذی‌حجه یا ذی‌قعدۀ سال 405 ه.ق در شهر نیشابور درگذشت. در برخی منابع سال وفات او را 406 ذکر کرده‌اند که درست به نظر نمی‌رسد. [[ابوعلی‌ دقا‌ق‌، حسن‌ بن‌ محمد|دقاق]] در شهر نیشابور دفن شد.

نخستین و مهم‌ترین کتابی که بخش اعظم اقوال و حکایت‌های [[ابوعلی‌ دقا‌ق‌، حسن‌ بن‌ محمد|دقاق]] را در خود جای داده «[[الرسالة القشيرية|رسالۀ قشریه]]» اثر شاگرد و داماد نامدار او، [[قشیری، عبدالکریم بن هوازن|ابوالقاسم قشیری]] است. این کتاب با مقدمه‌ای که به زندگی و اندیشه‌های [[ابوعلی‌ دقا‌ق‌، حسن‌ بن‌ محمد|دقاق]] پرداخته شده شروع می‌شود در ادامه دو رسالۀ عرفانی است که برای نخستین بار منتشر می‌شوند. رسالۀ نخست که به زبان فارسی نوشته شده مفصل‌تر است. در این رساله به مفاهیم مختلف عرفان و تصوف ـ از تعریف صوفی و تصوف تا آداب ظاهری و باطنی آن همچون توکل، زهد، رضا، یقین، طهارت، مرقعه، خانقاه، سماع و... پرداخته شده است. رسالۀ دوم که به زبان عربی نوشته شده کوتاه‌تر است. این رساله نیز به مفاهیم گوناگون عرفان و تصوف اختصاص دارد. نویسندۀ رسالۀ فارسی را نمی‌شناسیم اما مؤلف رسالۀ عربی [[ابوعلی‌ دقا‌ق‌، حسن‌ بن‌ محمد|ابوعلی دقاق]]، عارف مشهور سدۀ چهارم و پنجم است.

رسالۀ فارسی در نسخۀ خطی پیش از رسالۀ عربی جای دارد و مفصل‌تر از رسالۀ عربی است و جمعاً شامل هفتاد و هفت ورق است که برگ چپ صفحۀ آخر سفید است و رسالۀ فارسی در برگ راست خاتمه یافته است. هر برگ رساله دوازده و گاه سیزده سطر است. تنها نسخۀ شناخته‌ شدۀ این رساله در کتابخانۀ ظاهریۀ دمشق نگهداری می‌شود. موضوع و محتوای رسالۀ فارسی عرفان و تصوف است. مؤلف در آغاز می‌گوید که این رساله را به تقاضای دوستانی فرآهم آورده که «از سر صدق مدت‌ها بود تا طبع این ضعیف را تقاضا می‌کردند تا جمعی سازم در طریقت و حالات اهل حقیقت». وی سپس فصلی در باب تعریف صوفی و فضیلت صوفیان می‌آورد و سخنان برخی از مشایخ را در این باره نقل می‌کند. شبلی، حلاج، بایزید، معروف کرخی، ابوحفص نیشابوری و [[امام جعفر صادق علیه‌السلام|امام جعفر صادق(ع)]] از جمله کسانی هستند که تعریف‌شان از تصوف در این فصل آمده است. مؤلف به نقل این تعارف اکتفا نمی‌کند و با بررسی آنها ده ویژگی یا صفت برای صوفی واقعی قائل می‌شود. مؤلف سخن خود را به آیه و حدیث و گفتار بزرگان و گاه حکایتی در باب ایشان می‌آراید. وی پس از بیان ویژگی‌های صوفی و فضیلت‌های صوفیان و برتری آنان بر دیگران که در واقع حکم مقدمه رساله را دارد، وارد اصل بحث خود می‌شود و فهرست مطالب رساله را بیان می‌کند.  شیوۀ مؤلف بدین‌گونه است که در آغاز هر فصل در باب اهمیت موضوع مورد بحث سخن می‌گوید و گاه آیه یا حدیثی مرتبط با آن را نیز می‌آورد و سپس با ذکر سخنان و احوال و حکایت‌های متناسب، موضوع را شرح و بسط می‌دهد. برخی نکات در باب طرز معاشرت صوفیان با یکدیگر و... هم در متن آمده که از نظر اجتماعی و تاریخی اهمیت دارد.

نثر فارسی رساله، در مجموع، شبیه به نثرهای صوفیانۀ حدود قرن هشتم است. مؤلف به ایجاز گرایش دارد. این ویژگی در سخنان نقل شده از عارفان نمود بیشتری دارد. مؤلف به آرایه‌های ادبی و صنعتگری تمایلی ندارد و اگر از چند مورد معدود اضافۀ تشبیهی و استعاره‌های متداول و کنابیه‌های رایج هجون «بند کاهلی گشادن»، «شکفتن گل جِدّ» و... صرف‌نظر کنیم آرایه و صنعتی در متن دیده نمی‌شود. تمایل مؤلف به استفاده از واژه‌های عربی آشکار است. برخی ویژگی‌های واژگانی سبک خراسانی مانند به کار بردن «با» به معنی «به» هم در متن دیده می‌شود.

رسالۀ عربی بسیار مختصر است. این رساله شامل هفت برگ است که پس از رسالۀ فارسی قرار گرفته‌اند. این رسالۀ موجز نیز همچون رسالۀ مفصل فارسی فاقد انجامه و نام کاتب است، اما برخلاف رسالۀ فارسی، نام نویسنده در خطبۀ آغاز رساله آمده است. ظاهراً به این دلیل که باب اول یا سخن نخست [[ابوعلی‌ دقا‌ق‌، حسن‌ بن‌ محمد|دقاق]] در این رساله در باب توبه و انابه است کل رساله را کتاب الاناب نامیده است. [[ابوعلی‌ دقا‌ق‌، حسن‌ بن‌ محمد|دقاق]] در این رساله مختصر در باب موضوعاتی همچون انابت، ارادت، تقوی، فقر، زهد، رضا، مراقبه، خوف، رجاء، شوق و انس سخن می‌گوید. وی بابی کوتاه برای هر یک از این موضوعات تدوین کرده است که برخلاف رسالۀ فارسی هیچ نقل و قولی از مشایخ صوفیه یا حکایتی دربارۀ آنان یا حتی حدیثی دربارۀ موضوع مورد نظر در آنها دیده نمی‌شود. البته گهگاه آیه‌ای از قرآن در لابه‌لای سخن او آمده است. در رسالۀ فارسی پیری آگاه به سیر و سلوک و مراحل آن کتابی راهنما و آموزنده را که آکنده از اقوال و حکایات مشایخ و آیات و احادیث است برای مبتدیان فراهم آورده است و به همین دلیل سخنان او جنبه‌‌ای ملموس و تعلیمی دارد، اما در رسالۀ عربی پیری کاردان و آزموده چکیدۀ تجارت و ادارک‌ها و دریافت‌های خود از برخی مفاهیم عرفانی را به زبانی انتزاعی و غیرملموس با اهل فن و آشنایان طریق معرفت در میان می‌گذارد.

نثر عربی رساله ـ به‌جز یک دو مورد ـ کاملاً خوانا، سالم و فصیح است. نویسنده یا کاتب در اعراب‌گذاری و درست‌نویسی سنگ تمام گذاشته و یکی از خواناترین متن‌ها را فراهم آورده است. ایجاز و فشردگی نثر عربی موجب شده است که ترجمۀ آن به فارسی چندان آسان نباشد.<ref>[https://literaturelib.com/books/3726 پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات]</ref>


==پانويس ==
<references />


==منابع مقاله==
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات
==وابسته‌ها==
{{وابسته‌ها}}


[[رده:کتاب‌شناسی]]
 
[[رده:اسلام، عرفان، غیره]]
 
[[رده:تصوف و عرفان]]
 
[[رده:مباحث خاص تصوف و عرفان]]
[[رده:مقالات(اسفند) باقی زاده]] 
[[رده:مقالات بازبینی شده2 اسفند 1403]]
[[رده:فاقد اتوماسیون]]