نمایش مبدأ برای فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة

{{جعبه اطلاعات کتاب
| تصویر =NUR124911J1.jpg
| عنوان = فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة
| عنوان‌های دیگر = 
| پدیدآورندگان
| پدیدآوران = 
[[کعبی، عبدالله بن احمد]] (نويسنده)
[[قاضی عبدالجبار بن احمد]] (نویسنده)
[[جشمی، محسن بن محمد]] (نویسنده)
[[سید، فواد]] (محقق)
[[سید، ایمن فواد]] (سایر)
|زبان
| زبان = عربی
| کد کنگره =   201/2 BP 
| موضوع =معتزله - سرگذشت‌نامه - معتزله - عقاید
|ناشر 
| ناشر = المعهد الألماني للابحاث الشرقية
| مکان نشر = لبنان - بیروت
| سال نشر = 1439ق - 2017م
| کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE124911AUTOMATIONCODE
| چاپ = 1
| شابک = 978-3-87997-705-5
| تعداد جلد = 1
| کتابخانۀ دیجیتال نور = 124911
| کتابخوان همراه نور = 124911
| کد پدیدآور = 20916
| پس از = 
| پیش از = 
}}
'''فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة'''، مجموعه‌ای است از سه کتاب، از سه مؤلف، پیرامون فضیلت اعتزال و اصول مذهب معتزله و معرفی طبقات آنان، که توسط [[سید، فؤاد|فؤاد سید]] (متولد 1949م)، تحقیق و منتشر شده است.

اثر حاضر، کتابی است که در آن، به موضوع فضیلت مذهب معتزله و اصول پنج‌گانه آن و شرح حال اعلام معتزله‌ای که در پنج قرن نخستین اسلام، می‌زیسته‌اند، درحالی‌که به دوازده طبقه تقسیم شده‌اند، پرداخته شده و برای نخستین بار، به قلم سه تن از مشایخ بزرگ معتزله، به دست ما رسیده است<ref>ر.ک: مقدمه محقق، ص19</ref>.

کتاب نخست، باب «ذكر المعتزلة» از «کتاب المقالات» [[کعبی، عبدالله بن احمد|ابوالقاسم عبدالله بن احمد کعبی بلخی]] (متوفای 319ق) است. [[کعبی، عبدالله بن احمد|بلخی]] در این کتاب، صرفا به ثبت مقالات مربوط به فرقه‌های مختلف اسلامی پرداخته و متعرض فرق سایر ادیان و ملحدین، نشده است. وی تألیف این کتاب را از حدود سال 290ق، آغاز نموده و در نگارش آن، مخصوصا به آنچه شیخ وی، [[ابوالحسین عبدالرحیم محمد بن عثمان خیاط]]، نوشته اعتماد کرده است<ref>ر.ک: همان، ص34</ref>.

این کتاب، به دلیل ویژگی‌ها و اهمیت آن، مورد استقبال علمای بسیاری قرار گرفته و آن را، به‌عنوان یکی از مصادر و منابع اصلی نگارش آثار خود، انتخاب کرده‌اند که از جمله ایشان، می‌توان از: [[ابن متویه، حسن بن احمد|ابن متویه]] در «[[تذكرة في أحكام الجواهر و الأعراض]]»، [[ملاحمی خوارزمی، محمود بن محمد|ملاحمی]] در «[[كتاب المعتمد في أصول‌الدين|المعتمد في أصول الدين]]»، [[بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر|عبدالقاهر بغدادی]] در «[[الفرق بين الفرق و بيان الفرقة الناجية منهم|الفرق بين الفرق]]» و «[[الملل و النحل (بغدادی)|الملل و النحل]]»، [[اسفراینی، شهفور بن طاهر|اسفراینی]] در «[[التبصير في‌الدين و تمييز الفرقة الناجية عن الفرق الهالكين|التبصير في الدين]]»، [[نسفی، میمون بن محمد|نسفی]] در «[[تبصرة الأدلة في أصول‌الدين علی طريقة الإمام أبي‌منصور الماتريدي|تبصرة الأدلة]]»، [[ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی|ابن جوزی]] در «[[المنتظم في تاريخ الأمم و الملوك|المنتظم]]» و... نام برد<ref>ر.ک: همان، ص35</ref>.

[[کعبی، عبدالله بن احمد|بلخی]] در این کتاب، ابتدا به معرفی و توضیح اصول پنج‌گانه مذهب معتزلی (توحید، عدل، وعید، منزلة بین المنزلتین، امر به معروف و نهی از منکر) پرداخته و سپس، برخی از بزرگان این مذهب و آثارشان را معرفی کرده است؛ از جمله: واصل بن عطا، عمرو بن عبید و ابوهذیل محمد بن هذیل علاف<ref>ر.ک: متن کتاب، ص3-11</ref>.

کتاب دوم، «[[فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة و مباينتهم لسائر المخالفين]]»، از مهم‌ترین آثار [[قاضی عبدالجبار بن احمد]] (359- 415ق) می‌باشد که در آن، به اصول مذهب معتزله و معرفی تاریخ و رجال آن پرداخته و همچنین، فرقه‌های مختلف اسلامی و تفاوت‌های میان آنها را در آن ذکر کرده است. وی این کتاب را قبل از سال 407ق/1017م، یعنی تاریخ وفات امیر سید ملک عادل خوارزم، املا و آن را به او، اهدا کرده است و بدین سبب، این کتاب، آخرین اثر و یا جزو آخرین آثار وی محسوب می‌شود<ref>ر.ک: مقدمه محقق، ص53-54</ref>.

[[صفدی، خلیل بن ایبک|خلیل بن ایبک صفدی]]، اهمیت این کتاب را چنین بیان نموده است: «هرکس کتاب طبقات معتزله [[قاضی عبدالجبار بن احمد|قاضی عبدالجبار]] را مطالعه نماید، به تعداد و تشکیلات آنان (معتزلیان) آگاهی خواهد یافت» <ref>ر.ک: همان، ص56</ref>.

مطالب این کتاب، بر سه رکن اصلی، بنا نهاده شده است:
# فضیلت مذهب معتزله: نویسنده در این بخش، به معرفی اسامی و القاب معتزلیان پرداخته و از فضیلت اعتزال و سند معتزله سخن گفته است. وی در این بخش، به نقد سخن کسانی که معتزله را قدریه دانسته‌اند، نیز پرداخته است.
# طبقات رجال معتزله: وی در این بخش، اعلام معتزله را به ده طبقه تقسیم کرده و به معرفی آنها پرداخته که تا زمان او، بی‌سابقه بوده است.
# شکل گرفتن اختلافات میان مسلمانان<ref>ر.ک: همان، ص54-55</ref>.

نویسنده، مطالب کتاب را با ادله فضیلت مذهب معتزله آغاز نموده و سپس، به موضوعاتی همچون ترتیب علمای متکلمین، مدح اعتزال، ذم قدریه، قضا و قدر و... پرداخته<ref>ر.ک: متن کتاب، ص85-178</ref> و در آخر، طبقات ده‌گانه معتزله را معرفی نموده است<ref>ر.ک: همان، ص180-360</ref>.

کتاب سوم، طبقه یازدهم و دوازدهم از کتاب «[[شرح عيون المسائل]]» [[جشمی، محسن بن محمد|حاکم جشمى]]، [[جشمی، محسن بن محمد|ابوسعد محسن بن محمد بن کرامه جشمی بیهقی]] (413-494ق) می‌باشد. این کتاب، جزو مهم‌ترین آثار [[جشمی، محسن بن محمد|جشمی]] بوده که مطالب آن، در هفت قسم، در موضوعات زیر تنظیم شده است:
# ذکر فرقه‌های خارج از اسلام؛
# فرقه‌های اهل قبله؛
# ذکر معتزله و رجال و اخبار و اعتقادات اجماعی و فرقه‌های آنان؛
# توحید؛
# تعدیل و تجویر؛
# نبوات؛
# ادله شرع.
جشمی در نگارش این کتاب، بر کتب [[قاضی عبدالجبار بن احمد|قاضی عبدالجبار]] اعتماد کرده است؛ به‌ویژه در قسم سوم آن که به رجال معتزله مربوط می‌شود، بر کتاب «فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة» وی، اعتمادی کامل نموده است<ref>ر.ک: مقدمه محقق، ص69</ref>.

از جمله افراد معرفی‌شده در این کتاب، می‌توان از [[قاضی عبدالجبار بن احمد|قاضی عبدالجبار همدانی]]، [[ابوعبدالله محمد بن داعی]] و [[ابوالعباس احمد بن ابراهیم حسینی]] نام برد<ref>ر.ک: متن کتاب، ص371-384</ref>.