نمایش مبدأ برای رسالة الخط و القلم

{{جعبه اطلاعات کتاب
| تصویر =NUR95418J1.jpg
| عنوان = رسالة الخط و القلم
| عنوان‌های دیگر = 
| پدیدآورندگان
| پدیدآوران = 
[[ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم]] (نويسنده)
[[ضامن، حاتم صالح]] (محقق)
|زبان
| زبان = عربی
| کد کنگره =P۲۱۱/الف۲/ر۵     
| موضوع =
|ناشر 
| ناشر = المجمع العلمي العراقي
| مکان نشر = عراق - بغداد
| سال نشر = 1409ق - 1988م
| کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE95418AUTOMATIONCODE
| چاپ = 1
| شابک = 
| تعداد جلد = 1
| کتابخانۀ دیجیتال نور = 95418
| کتابخوان همراه نور = 95418
| کد پدیدآور = 630
| پس از = 
| پیش از = 
}}
'''رسالة الخط و القلم'''، منسوب به [[ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم|ابن قتیبه]] (متوفای 276ق)، از قدیمی‌ترین متونی است که در موضوع کتابت به دست ما رسیده است. مقدمه و تحقیق کتاب به قلم [[ضامن، حاتم صالح|حاتم صالح ضامن]] است.

[[ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم|ابن قتیبه]]، تاریخ‌نگار و دانشمند‌ مشهور قرن سوم هجری،حدود 60 کتاب در علوم و فنون مختلف تألیف کرده است. رساله حاضر یکی‌ از‌ قدیم‌‌ترین متن‌ها درباره ابزار کتابت است. تنها کتاب «الكتّاب و صفة الدواة و القلم و تصريفها» تألیف [[عبداللّه بن عبدالعزیز بغدادی]] پیش‌تر از آن تدوین شده بود<ref>ر.ک: ناجی، هلال، ص9</ref>‏.

این رساله را شیزری (متوفی بعد از 622ق) در نسخه خطی «[[جمهرة الإسلام ذات النثر و النظام]]»، به [[ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم|ابن قتیبه]] نسبت داده است<ref>ر.ک: مقدمه محقق، ص3</ref>‏. البته [[ضامن، حاتم صالح|حاتم صالح ضامن]] این رساله را نوشته [[ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم|ابن قتیبه]] نمی‌داند و دلایلی را بر ادعای خود اقامه می‌کند که از آن جمله است: بسیاری از مطالب این رساله در «الكتاب و صفة الدواة و القلم و تصريفها» [[عبدالله بن عبدالعزیز بغدادی]] بدون اینکه به نامش اشاره شود ذکر شده است<ref>ر.ک: همان، ص4؛ صالح الضامن، حاتم، ص265</ref>‏.

رساله خط و قلم را‌ می‌توان یک فرهنگ لغت، ویژه نوشت‌افزار و مصطلحات خطّ و کتابت و کاربرد آنها دانست. با عنایت به این نکته که مصنّف این رساله از پیش‌گامان نویسندگانی است که جهان میراث عربی - اسلامی‌ بدان‌ها‌ می‌نازد، انتشار آن از یک‌سو افزوده بسیار مهمی بر کتاب‌های حوزه خط و قلم بشمار می‌آید و از سوی دیگر بر شمار فرهنگ‌نامه‌های لغت تخصصّی می‌افزاید<ref>ر.ک: ناجی، هلال، ص10</ref>‏.

[[ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم|ابن قتیبه]] در بخشی از کتاب می‌نویسد: «به شحمه‌ای که در نوک قلم است، به‌ دلیل شباهت با «ضرّه» (گوشت زیر انگشت شست)، ضرّه گویند و چون شحمه را برگیری، به محل برگرفته شدن‌ شحم‌، حفره‌ و آن قلم را «محفور» گویند»<ref>ر.ک: مقدمه محقق، ص5</ref>.‏

در بخشی از مباحث کتاب در تراشیدن قلم و شیوه‌های آن چنین می‌خوانیم: «ابوعبیده گوید: قلم را قلم نگویند مگر وقتی که تراشیده شود، وگرنه قصبه است و نیزه را رُمح نخوانند مگر آنکه بر آن سرنیزه (سنان) باشد، وگرنه قناة است...»<ref>ر.ک: متن کتاب، ص14-13</ref>‏.