نمایش مبدأ برای المخارج في الحيل

{{جعبه اطلاعات کتاب
| تصویر =NUR64974J1.jpg
| عنوان = المخارج فی الحیل
| عنوان‌های دیگر = 
| پدیدآورندگان
| پدیدآوران = 
[[شیبانی، محمد بن حسن]] (نويسنده)
|زبان
| زبان = عربی
| کد کنگره = /ش۹م۳ 198 BP 
| موضوع =
|ناشر 
| ناشر = مکتبة الثقافة الدينية
| مکان نشر = مصر - قاهره
| سال نشر = 1419ق - 1999م
| کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE64974AUTOMATIONCODE
| چاپ = 1
| شابک = 977-5250-37-4
| تعداد جلد = 1
| کتابخانۀ دیجیتال نور = 64974
| کتابخوان همراه نور = 64974
| کد پدیدآور = 335
| پس از = 
| پیش از = 
}}
'''المخارج في الحيل'''، نوشته [[شیبانی، محمد بن حسن|محمد بن حسن شیبانی]] (درگذشته 189ق)، از فقهای برجسته اهل سنت و شاگرد [[ابوحنیفه، نعمان بن ثابت|ابوحنیفه]] است. این کتاب کهن‌ترین اثر موجود در موضوع چاره‌جویی‌های شرعی است که مستشرق آلمانی «[[یوسف شخت]]» (Josepf schacht) آن را به‌همراه روایت دیگری از کتاب، از [[سرخسی، محمد بن احمد|شمس‌الائمه محمد بن احمد بن ابی‌سهل سرخسی]] (درگذشته 490ق)، عرضه کرده است<ref>ر.ک: المغربي، عبدالقادر، ص180</ref>.

المخارج به شیوه گفتگو («قلت - قال») عرضه شده است و بیشتر، از گفتگوهای ابویوسف، شاگرد [[ابوحنیفه، نعمان بن ثابت|ابوحنیفه]]، با او و نقل قول‌های [[شیبانی، محمد بن حسن|شیبانی]] از [[ابوحنیفه، نعمان بن ثابت|ابوحنیفه]] حکایت می‌کند<ref>ر.ک: متن کتاب، ص16، 35، 47، 51 و 57</ref>‏. نویسنده، بدون هیچ مقدمه‌ای، وارد اصل بحث شده و از باب طلاق آغاز نموده و با باب‌های اجاره، هبه، وکالت، صلح، خرید و فروش، قسم، نکاح، وصیت، شرکت، ضمان، کفالت، خوردن و نوشیدن، مضاربه، دین، حواله، شفعه و صلح در جنایات ادامه داده است<ref>ر.ک: همان، ص144-143</ref>‏.

بخش دوم کتاب برگرفته‌شده از «[[المبسوط (سرخسی)|المبسوط]]» [[سرخسی، محمد بن احمد|سرخسی]] است. از عنوان آن چنین برمی‌آید که «مخارج الحيل»، کتاب مستقلی نیست، بلکه بخشی از آثار شش‌گانه فقهی و مشهور [[شیبانی، محمد بن حسن|شیبانی]] است که با عنوان «كُتب ظاهر الرواية» شناخته شده و اصل‌الاصول مذهب [[ابوحنیفه، نعمان بن ثابت|ابوحنیفه]] خوانده می‌شود. محمد بن محمد حنفی مشهور به «الحاكم الشهيد» این کُتب را در «الكافي» خود گرد آورده، سپس سرخسی الكافي را در کتابی با عنوان «المبسوط» شرح‌نموده‌است<ref>ر.ک: المغربي، عبدالقادر، ص181-180</ref>. [[سرخسی، محمد بن احمد|سرخسی]] خود نیز در مقدمه‌اش درباره انتساب کتاب به شیبانی بحث می‌کند. در روایت او انواع چاره‌جویی‌ها درباب‌های اجاره، وکالت، صلح، مسائل متفرقه، ایمان، بیع و شرا و استخلاف توضیح داده شده است<ref>ر.ک: متن کتاب، ص142-92</ref>‏.

حیله در معنای عام، «چاره‌جویی» است و گاهی از راه حل مسائل دشوارِ دینی و شرعی به حیله تعبیر شده است. بسیاری از حنفیان حیل را به‌گونه‌ای مثبت، یعنی «چاره‌جویی برای رهایی از تنگناهای شرعی» یا «روش‌های رهایی از حرام و دستیابی به حلال» تعریف کرده‌اند. سرخسی سخن شیبانی را در این‌باره چنین نقل می‌کند: «حیله‌ای که هدف از‌ آن‌ گریختن‌ از حرام یا‌ رسیدن‌ به حلال باشد اشکال‌ ندارد‌، اما حیله‌ای که به کمک آن حقی را باطل یا باطلی را حق نمایانند‌ و شبهه‌ای‌ در حق ایجاد کنند، مکروه است‌». [[سرخسی، محمد بن احمد|سرخسی‌]] پس‌ از توضیحی درباره‌ حیل‌ و استدلال بر جواز برخی از انواع حیله به مفهوم لغوی آن، معیار این تفصیل را چنین بیان می‌کند: «چکیده آنکه، آنچه شخص به کمک‌ آن‌ از حرام رهایی می‌یابد و یا‌ از‌ رهگذر آن به حلالی می‌رسد پسندیده است، اما در جایی حیله ناپسند است که کسی در مورد حق کسی دیگر حیله‌ای ورزد که آن‌ حق‌ را ابطال کند و یا‌ در‌ مورد باطلی حیله ورزد تا امر را در آن مشتبه سازد و یا در مورد حقی حیله کند و در آن شبهه به میان آورد. آنچه بر این طریق باشد، ناپسند است». او در این‌باره، سخن [[شیبانی، محمد بن حسن|شیبانی]] را نیز گواه می‌آورد: «فرار از احکام شرعی از اخلاق مؤمنان نیست و ازاین‌روی‌ فراهم آوردن سبب و زمینه فرار روا نیست»<ref>ر.ک: صابری، حسین، ص21-20</ref>‏.