التاريخ و المؤرخون بمكة من القرن الثالث الهجري إلی القرن الثالث عشر «جمع و عرض و تعريف»

التاريخ و المؤرخون بمکة من القرن الثالث الهجري إلی القرن الثالث عشر «جمع و عرض و تعریف»
پدیدآوران	هیله، محمد حبیب (نویسنده)
ناشر	مؤسسة الفرقان للتراث الإسلامي
مکان نشر	مکه مکرمه - عربستان
سال نشر	1994 م
چاپ	1
موضوع	تاریخ نویسان - عربستان سعودی - مکه - سرگذشت‌نامه مکه - تاریخ مکه - سرگذشت‌نامه
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏248‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏8‎‏ﻫ‎‏9‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

التاريخ و المؤرخون بمكة من القرن الثالث الهجري إلی القرن الثالث عشر «جمع و عرض و تعريف»، تأليف محمد حبيب هيله، به زبان عربى است. در اين اثر شرح حال مورخين مكه و آثار آنها از قرن سوم تا سيزدهم هجرى آمده است.

ساختار

اسامى 187 نفر از مورخين به ترتيب زمان وفات آنها تنظيم شده است. در ابتدا شرح حال مختصرى از افراد و سپس مصادر آن و در انتها آثار تاريخى آنها ذكر شده است. شيوه نگارش در معرفى مورخين بدين‌ترتيب است كه ابتدا تاريخ ولادت مورخ ذكر شده و پس از ذكر زندگى‌نامه علمى آنها با تاريخ وفات خاتمه داده شده است. در مصادر، نام اثر و مؤلف و شماره صفحه آمده است. در ذكر آثار، بسته به اهميت آن كتاب، مطالب به‌اجمال و تفصيل ارائه شده است.

گزارش محتوا

نویسنده در مقدمه كتاب چنين آورده است: «در رابطه با مكتب تاريخى مكه در بين آنچه مورد مطالعه قرار دادم، اثرى نيافتم و به‌رغم گستردگى بحث‌ها و رسائلى كه قضاياى تاريخى مكى را در بر گرفته است، از اين مكتب تاريخى سخنى به ميان نيامده است. گروهى از مورخين زمان ما معتقدند كه مكه و مورخين آن دائماً تابع مراكز تمدنى ديگر، مانند: مكتب تاريخى مصر و شام بوده‌اند».

مواجهه نویسنده با اين نظرات، وى را به اين فكر رهنمون مى‌شود كه مطالعاتش را توسعه دهد؛ ولذا منابع جديدى را مورد بررسى قرار مى‌دهد. در مرحله اول به گردآورى مطالب مى‌پردازد و در طول دو سال با اسامى عده زيادى از مورخين مكه و عناوين تأليفات آنها روبه‌رو مى‌شود كه اعجاب وى را برمى‌انگیزد. در مرحله دوم به شناخت اجمالى اين مورخين و آثار آنها مى‌پردازد. وى نام 846 مصدر مهم را از منابع مختلف گردآورى مى‌كند؛ اما از اينكه تنها 96 عنوان از اين آثار به چاپ رسيده است و آثار چاپ‌شده نيز تجارى و غير تحقيقى است، ابراز تأسف مى‌كند. به گزارش نویسنده، تعداد كتب تحقيقى چاپ‌شده از تعداد انگشتان دست تجاوز نمى‌كند. او از 750 كتابى كه در منابع از آنها نام برده شده تنها به 245 اثر خطى دست يافته است و آنها را مبناى كار خود قرار داده است. به اعتقاد نویسنده برای شناخت مكتب تاريخى مكه ابتدا شناخت كاملى به شخصيت مورخين مكى و جايگاه نوشته‌هاى تاريخى آنها لازم است؛ لذا در ابتداى اين اثر تنها به معرفى مورخين مكه از قرن سوم تا سيزدهم هجرى پرداخته و وعده كرده است كه در تصنيفى جداگانه به بررسى مكتب تاريخى مكه پرداخته شود.

مبناى گزينش مورخين به گفته مصنف يكى از موارد زير بوده است:

1. اصالتاً مكى باشند؛
2. در مكه متولد شده باشند؛
3. به قصد اقامت دائم مجاور مكه بوده باشند؛ به‌نحوى كه مصادر تاريخى، آنها را به مكه منتسب كرده باشند.

وى در واقع از شيوه تاريخ‌نگاران گذشته مانند تقى الفاسى در كتابش «العقد الثمين»، نجم بن فهد در «الدر الكمين» و متأخرينى مانند: عبدالله مرداد در «المختصر من نشر النور و الزهر» پيروى كرده است.

در معرفى آثار مورخين تنها به آثار تاريخى آنها بسنده نشده است، بلكه تمام آثار آنها اعم از سيره، تاريخ عام و خاص، كتب فضائل، تراجم، طبقات، معاجم، فهارس، رجال حديث، مناسك مكيين و حتى رسائل فقهى مرتبط با مطالعات تاريخى آمده است. او آراى فقها و به‌ويژه جواب‌هاى ايشان به استفتائات را از صحيح‌ترين نصوص تاريخى مى‌داند و چنين استدلال مى‌كند كه اين نصوص ما را به تصوير واضحى از اجتماع و شيوه‌هاى تمدنى شايع در آن رهنمون مى‌شود. بدين وسيله مى‌توان تفسير تاريخى صحيحى ارائه نمود. همچنين كتب مناسك حج مصدر مهمى در شناخت اوضاع حرمين و اوصاف مشاعر و اماكن دينى و علمى است (علاوه بر اينكه در آنها غالباً ً به وصف موسم حج در عصر مؤلف و برخى حوادث اجتماعى و تاريخى در آن زمان نيز پرداخته شده است)؛ بنابراین، تأليفات داراى موضوع فقهى، در بحث‌هاى تاريخى به‌عنوان منبعى مهم تلقى شده و در اين اثر نيز به آنها توجه ويژه شده است.

اولین مورخى كه از وى سخن به ميان آمده است، «ازرقى» متوفاى سال 244ق است. وى از شاگردان ابن عباس و نيز از وهب بن منبه و ابن اسحاق روايت كرده است.

ابوبكر زرعه، آخرين مورخ، اديب و شاعر مكى، متوفاى 1247ق است كه از او ياد شده است. «المختصر من نشر النور و الزهر»، تنها مصدرى است كه نام وى را آورده و به نام يك اثر از او اشاره كرده است.

وضعيت كتاب

در ابتداى كتاب، مقدمه‌اى به قلم مؤلف آمده است. در انتها نيز فهرست مصادر خطى و چاپى به‌تفیکیك و پس از آن فهرست اعلام مورخين مكى و تأليفات تاريخى آنها و محتويات كتاب آمده است.

منابع مقاله

متن و مقدمه كتاب.