اشرف التواریخ: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌نور
    جز (جایگزینی متن - 'ميداند' به 'می‌داند')
    جز (جایگزینی متن - 'گي' به 'گی')
    (۳۸ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۱: خط ۱:
    <div class='wikiInfo'>
    {{جعبه اطلاعات کتاب
    [[پرونده:NUR11429J1.jpg|بندانگشتی|‏اشرف التواریخ: وقایع مربوط به دوره حکومت محمد ولی میرزا در خراسان (سالهای 1218 - 1331)]]
    | تصویر =NUR11429J1.jpg
    {| class="wikitable aboutBookTable" style="text-align:Right"
    | عنوان =‏اشرف التواریخ
    |+ |
    | عنوان‌های دیگر =وقایع مربوط به دوره حکومت محمد ولی میرزا در خراسان (سالهای 1218 - 1331)
    |-
    | پدیدآوران =
    ! نام کتاب!! data-type='bookName'|‏اشرف التواریخ: وقایع مربوط به دوره حکومت محمد ولی میرزا در خراسان (سالهای 1218 - 1331)
    [[اصیلی، سوسن‏]] (مصحح)
    |-
    |نام های دیگر کتاب
    |data-type='otherBookNames'|وقایع مربوط به دوره حکومت محمد ولی میرزا در خراسان (سالهای 1218 - 1331)
    |-
    |پدیدآورندگان
    |data-type='authors'|[[اصیلی، سوسن‏]] (مصحح)


    [[نوری، محمدتقی بن محمدمهدی]] (نويسنده)
    [[نوری، محمدتقی بن محمدمهدی]] (نویسنده)
    |-
    | زبان =فارسی
    |زبان  
    | کد کنگره =‏‎‏DSR‎‏ ‎‏1313‎‏ ‎‏/‎‏ن‎‏9‎‏الف‎‏5
    |data-type='language'|فارسی
    | موضوع =
    |-
    ایران - تاریخ - قاجاریان، 1193 - 1344ق.
    |کد کنگره  
    |data-type='congeressCode' style='direction:ltr'|‏‎‏DSR‎‏ ‎‏1313‎‏ ‎‏/‎‏ن‎‏9‎‏الف‎‏5
    |-
    |موضوع  
    |data-type='subject'|ایران - تاریخ - قاجاریان، 1193 - 1344ق.


    فتح علی قاجار، شاه ایران، 1185 - 1250ق.
    فتح علی قاجار، شاه ایران، 1185 - 1250ق.


    نثر فارسی - قرن 13ق.
    نثر فارسی - قرن 13ق.
    |-
    | ناشر =
    |ناشر  
    مرکز پژوهشی ميراث مکتوب
    |data-type='publisher'|مرکز پژوهشی ميراث مکتوب
    | مکان نشر =تهران - ایران
    |-
    | سال نشر = 1386 ش  
    |مکان نشر  
    |data-type='publishPlace'|تهران - ایران
    |-
    |سال نشر  
    |data-type='publishYear'| 1386 هـ.ش  
    |-class='articleCode'
    |کد اتوماسیون
    |data-type='automationCode'|AUTOMATIONCODE11429AUTOMATIONCODE
    |}
    </div>


    | کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE11429AUTOMATIONCODE
    | چاپ =1
    | شابک =978-964-8700-51-0
    | تعداد جلد =1
    | کتابخانۀ دیجیتال نور =11429
    | کتابخوان همراه نور =11429
    | کد پدیدآور =
    | پس از =
    | پیش از =
    }}


    == معرفى اجمالى ==
    '''اشرف التواريخ'''، نوشته [[نوری، محمدتقی بن محمدمهدی|محمدتقى نورى]]، تصحيح [[اصیلی، سوسن|سوسن اصيلى]]


    اين کتاب از منابع فارسی تاريخ ایران در دوره نخستين فرمانروايى قاجاريان بويژه روزگار فتحعلى شاه قاجار است كه بيشتر درباره دوران حكومت محمد ولى ميرزاى قاجار در خراسان (1231 - 1218) گزارش مى‌دهد و از ارزشمندترين و درازدامنترين آثار در زمينه رويدادهاى آن دوران و براندازى نادر ميرزا، بازمانده سلسه افشارى از حكومت خراسان و درگیريهاى قاجاريان با اميران آنجا و تركمانان و ايلات و طايفه‌هاى سركش بخشهاى شمالى‌اش در دوره استوار شدن دولت قاجار به شمار مى‌رود. هدف اصلى نویسنده را در این اثر، «ذكر وقايع خراسان» مى‌توان دانست.


    '''اشرف التواريخ'''، نوشته [[نوری، محمدتقی بن محمدمهدی|محمدتقى نورى]]، تصحيح سوسن اصيلى
    ==ساختار==
    شيوه نویسنده در گزارش رويدادها، همچون ديگر «وقايع نگاران» عهد قاجار است. او سخنان خود را با پرداختن به ايل و تبار قاجاريان به‌ويژه فتحعلى خان قاجار و تلاشهایش برای دستيابى به قدرت آغاز مى‌كند و چكيدهاى از چگونگى رسيدن سلسله قاجار را به قدرت بازمی‌گوید<ref>[https://noorlib.ir/book/view/11429/?pageNumber=25&viewType=html ر.ک: مقدمه، ص25]</ref>. قصد نویسنده این است كه محمد ولى ميرزا را از شاه اسماعيل صفوى برتر بنشاند<ref>[https://noorlib.ir/book/view/11429/?pageNumber=26&viewType=html ر.ک: همان، ص26]</ref> و تصريح می‌كند كه نمى‌خواهد رويدادهاى این روزگار را به گستردگى شرح دهد.


    اين کتاب از منابع فارسى تاريخ ايران در دوره نخستين فرمانروايى قاجاريان بويژه روزگار فتحعلى شاه قاجار است كه بيشتر درباره دوران حكومت محمد ولى ميرزاى قاجار در خراسان (1231 - 1218) گزارش مى‌دهد و از ارزشمندترين و درازدامنترين آثار در زمينه رويدادهاى آن دوران و براندازى نادر ميرزا، بازمانده سلسه افشارى از حكومت خراسان و درگيريهاى قاجاريان با اميران آنجا و تركمانان و ايلات و طايفه‌هاى سركش بخشهاى شمالى‌اش در دوره استوار شدن دولت قاجار به شمار مى‌رود. هدف اصلى نويسنده را در اين اثر، «ذكر وقايع خراسان» مى‌توان دانست.
    او با نظم و نثر ادبيات فارسی به‌نیکى آشنا بوده و تشبيهات ادبى زيبايى در کتاب خود به كار برده و از شعرها شاعران نيز بسيار بهره گرفته يا شعرهاى خود را به مناسبت‌هایى آورده است. روش تاريخ‌نگارى این اثر، گزارش سال به سال از رويدادهاست<ref>[https://noorlib.ir/book/view/11429/?pageNumber=26&viewType=html ر.ک: همان، ص26]</ref> و مؤلف با توجه به هدف خود؛ يعنى نوشتن رويدادهاى خراسان و گزارش دادن درباره رجال آن سامان، با ريزبينى فراوان حتى رويدادهاى خرد آنجا را دنبال و ثبت می‌كند. او كوشيده است كه همچون ديگر مورخان قاجارى كه به نوشتن تاريخ رسمى دست زده‌اند، شوكت پادشاهان این سلسله را حفظ كند و از اين‌رو، به چيزهایى مانند تهديدهاى آقا محمد خان به كشتن خادمانش، هرگز اشاره نمى‌كند. تحليل‌هاى تاريخ نگارانه مؤلف نيز از اهميت فراوانى برخوردارند.


    == ساختار ==
    اين کتاب برای شاهزاده‌اى نوشته شده و از اينرو، نویسنده آن از خوش‌آمدگويى مانند وصف كردن شكار وى خوددارى نكرده است. عنوان‌هاى کتاب، نوشته خود نویسنده‌اند و تنها آنجا كه از افزودن واژه يا عبارتى، گريزى نبوده، مصحح محترم كمبود کتاب را جبران كرده است.


    ==گزارش محتوا==
    نویسنده پس از ديباچه بلند خود بر کتابش<ref>[https://noorlib.ir/book/view/11429/?pageNumber=1&viewType=html ر.ک: مقدمه، ص1]</ref>، از تبار و نسب محمد ولى ميرزا ياد مى‌كند<ref>[https://noorlib.ir/book/view/11429/?pageNumber=13&viewType=html ر.ک: همان، ص13]</ref>. این نسب‌نامه، نام نياكان وى را از دوره صفويه (شاه قلى بیک) دربردارد. به‌گمان، این نسبت‌ها، ساختگى‌اند؛ زيرا بر پايه منابع قاجارى و خود این کتاب، شاه قلى بیک در دوره شاه عباس اول (1038 - 996ق / 1629 - 1588م) مى‌زيست، اما نویسنده فتحعلى خان قاجار را پسر او می‌داند و مى‌گويد وى در بخشى از دوران فرمانروايى شاه سلطان حسین (1135 - 1105 ق) از سران سپاه او بود. گمان نمی‌رود كه فردى از چنين عمر درازى برخوردار بوده باشد<ref>[https://noorlib.ir/book/view/11429/?pageNumber=26&viewType=html ر.ک: همان، ص26]</ref>.


    شيوه نويسنده در گزارش رويدادها، همچون ديگر «وقايع نگاران» عهد قاجار است. او سخنان خود را با پرداختن به ايل و تبار قاجاريان به‌ويژه فتحعلى خان قاجار و تلاشهايش براى دستيابى به قدرت آغاز مى‌كند و چكيدهاى از چگونگى رسيدن سلسله قاجار را به قدرت بازمی‌گوید. قصد نويسنده اين است كه محمد ولى ميرزا را از شاه اسماعيل صفوى برتر بنشاند و تصريح می‌كند كه نمى‌خواهد رويدادهاى اين روزگار را به گستردگى شرح دهد.
    بارى، پس از این دعوى، مبارزات فتحعلى خان و محمدحسن خان قاجار مى‌آيد و از چگونگى قدرت يافتن آقا محمد خان و رسيدن فتحعلى شاه به پادشاهى، ياد و سپس احوال و ویژگی‌هاى محمد ولى ميرزا گزارش مى‌شود. نویسنده با اينكه از درگیريهاى اميران خراسان با محمد ولى ميرزا و دولت قاجار سخن مى‌گويد، نبردهاى ایران را با عثمانى در بغداد نيز فراموش نمى‌كند. وى همچنين ویژگی‌ها و اوضاع پادشاهان تركستان و حاكمان افغان را شرح مى‌دهد<ref>[https://noorlib.ir/book/view/11429/?pageNumber=26&viewType=html ر.ک: همان]</ref>.


    او با نظم و نثر ادبيات فارسى به‌نيكى آشنا بوده و تشبيهات ادبى زيبايى در کتاب خود به كار برده و از شعرها شاعران نيز بسيار بهره گرفته يا شعرهاى خود را به مناسبت‌هايى آورده است. روش تاريخ‌نگارى اين اثر، گزارش سال به سال از رويدادهاست و مؤلف با توجه به هدف خود؛ يعنى نوشتن رويدادهاى خراسان و گزارش دادن درباره رجال آن سامان، با ريزبينى فراوان حتى رويدادهاى خرد آنجا را دنبال و ثبت می‌كند. او كوشيده است كه همچون ديگر مورخان قاجارى كه به نوشتن تاريخ رسمى دست زده‌اند، شوكت پادشاهان اين سلسله را حفظ كند و از اين‌رو، به چيزهايى مانند تهديدهاى آقا محمد خان به كشتن خادمانش، هرگز اشاره نمى‌كند. تحليل‌هاى تاريخ نگارانه مؤلف نيز از اهميت فراوانى برخوردارند.
    بخش وقايع‌نگارى این کتاب با گزارش درباره عزل محمد ولى ميرزا از حكومت خراسان به پایان مى‌رسد<ref>[https://noorlib.ir/book/view/11429/?pageNumber=27&viewType=html ر.ک: همان، ص27]</ref>. آشوبها و ناآراميها پس از عزل شدن محمد ولى ميرزا دوباره به خراسان بازگشت و «سپاهيان شاه برای نظم بخشيدن امور به خراسان آمدند»<ref>[https://noorlib.ir/book/view/11429/?pageNumber=27&viewType=html ر.ک: همان، ص27]</ref>.


    اين کتاب براى شاهزادهاى نوشته شده و از اينرو، نويسنده آن از خوش‌آمدگويى مانند وصف كردن شكار وى خوددارى نكرده است. عنوان‌هاى کتاب، نوشته خود نويسنده‌اند و تنها آنجا كه از افزودن واژه يا عبارتى، گريزى نبوده، مصحح محترم كمبود کتاب را جبران كرده است.
    نيمه دوم این کتاب، با شرح احوال اميران خراسان و گستره نفوذشان در بخشهاى گوناگون حكومت آغاز مى‌شود. شرح حال اميران و بزرگان و افراد پرآوزاه پيرامون محمد ولى ميرزا، بخش گسترده‌اى را از این اثر دربردارد و سخنان مؤلف در اين‌باره، از منابع رجال‌شناختى بسيار مهم آن دوران به شمار مى‌رود؛ زيرا منشيان و مستوفيان و لشكرنويسان محمد ولى ميرزا در این بخش از کتاب وى شناسانده مى‌شوند. حتى نویسنده درباره كاتبى كه اشرف التواريخ را بر او تقرير كرد نيز بدون نام، سخنانى به ميان مى‌آورد. سپس به شرح حال عالمان و فقيهان و فاضلان و حتى رئيسان خدّام آستانه مشهد و علماى شهرهاى گوناگون خراسان مى‌پردازد و سرانجام درباره احوال شاهزادگان قاجار قلم ميزند<ref>[https://noorlib.ir/book/view/11429/?pageNumber=27&viewType=html ر.ک: همان، ص27]</ref>.


    == گزارش محتوا ==
    براندازى بازماندگان سلسله افشاريه در خرسان و دستگیرى نادر ميرزا افشار، از رويدادهاى بسيار مهمى است كه نویسنده به گزارش دربارهاش مى‌پردازد. وى هنگامى كه محمد ولى ميرزا، مشهد را محاصره كرد در ركاب شاه بود و از همين روى، ماجراى دستگیرى نادر ميرزا را لحظه به لحظه توصيف مى‌كند. او در این رويداد به «استفسار و استكشاف بعضى مدعاها» فرمان يافت و دورنمايه گفتوگويش را با نادر ميرزا در اثر خود گنجاند. جنگ محمد ولى ميرزا با صوفى اسلام، از بزرگان نقشبندیه نيز كه مريدانى در هرات و خراسان گرد آورد و هنگامى كه برای حمله به مشهد روانه شد، محمد ولى ميرزا را شكست داد، ديگر گزارش ويژه این کتاب است<ref>[https://noorlib.ir/book/view/11429/?pageNumber=27&viewType=html ر.ک: همان، صص 27-28]</ref>.


    گزارش درباره درگیريهاى بى‌شمار اميران خراسان و محمد ولى ميرزا با تركمانان و ايلان و طايفه‌هاى سركش بخش‌هاى شمالى خراسان نيز بخشى از دورنمايه کتاب به شمار مى‌آيد<ref>[https://noorlib.ir/book/view/11429/?pageNumber=29&viewType=html ر.ک: همان، ص29]</ref>.


    نويسنده پس از ديباچه بلند خود بر کتابش، از تبار و نسب محمد ولى ميرزا ياد مى‌كند. اين نسب‌نامه، نام نياكان وى را از دوره صفويه (شاه قلى بيك) دربردارد. بهگمان، اين نسبت‌ها، ساختگى‌اند؛ زيرا بر پايه منابع قاجارى و خود اين کتاب، شاه قلى بيك در دوره شاه عباس اول (1038 - 996ق / 1629 - 1588م) مى‌زيست، اما نويسنده فتحعلى خان قاجار را پسر او می‌داند و مى‌گويد وى در بخشى از دوران فرمانروايى شاه سلطان حسين (1135 - 1105 ق) از سران سپاه او بود. گمان نمی‌رود كه فردى از چنين عمر درازى برخوردار بوده باشد.
    ==وضعيت کتاب==


    بارى، پس از اين دعوى، مبارزات فتحعلى خان و محمدحسن خان قاجار مى‌آيد و از چگونگى قدرت يافتن آقا محمد خان و رسيدن فتحعلى شاه به پادشاهى، ياد و سپس احوال و ويژگيهاى محمد ولى ميرزا گزارش مى‌شود. نويسنده با اينكه از درگيريهاى اميران خراسان با محمد ولى ميرزا و دولت قاجار سخن مى‌گويد، نبردهاى ايران را با عثمانى در بغداد نيز فراموش نمى‌كند. وى همچنين ويژگيها و اوضاع پادشاهان تركستان و حاكمان افغان را شرح مى‌دهد.
    اشرف التواريخ در سنجش با منابع همروزگار خود، از ديد درونمايه بسيار ارزشمندتر است و منبعى «دستِ یکم» در اين‌باره به شمار مى‌رود. برای نمونه، هيچ‌یک از ديگر کتاب‌هاى تاريخى آن دوران، رويداد دستگیرى نادر ميرزا يا نبرد محمد ولى ميرزا را با صوفى اسلام، به‌خوبىِ این اثر توصيف نكرده‌اند. البته نویسنده از منابع خود ياد نمى‌كند و خواننده را بدين گمان مى‌اندازد كه نویسنده اشرف التواريخ این اطلاعات بسيار را از گوشه و كنار گرد آورده است.


    بخش وقايع‌نگارى اين کتاب با گزارش درباره عزل محمد ولى ميرزا از حكومت خراسان به پايان مى‌رسد. آشوبها و ناآراميها پس از عزل شدن محمد ولى ميرزا دوباره به خراسان بازگشت و «سپاهيان شاه براى نظم بخشيدن امور به خراسان آمدند».
    مصحح در پيشگفتار خود در این کتاب، با اشارتى به تاريخ قاجار و كيستى و سرگذشت محمدولى ميرزا، منابع عصر قاجارى را برمى‌شمرد و به ارزيابى اشرف التواريخ و بينش و روش و سبک نوشتارى نویسنده آن مى‌پردازد. این کتاب چهار نسخه دارد كه اطلاعات نسخه‌شناختى آن در بخش فرجامين همين پيش‌گفتار آمده است.  


    نيمه دوم اين کتاب، با شرح احوال اميران خراسان و گستره نفوذشان در بخشهاى گوناگون حكومت آغاز مى‌شود. شرح حال اميران و بزرگان و افراد پرآوزاه پيرامون محمد ولى ميرزا، بخش گستردهاى را از اين اثر دربردارد و سخنان مؤلف در اين‌باره، از منابع رجال‌شناختى بسيار مهم آن دوران به شمار مى‌رود؛ زيرا منشيان و مستوفيان و لشكرنويسان محمد ولى ميرزا در اين بخش از کتاب وى شناسانده مى‌شوند. حتى نويسنده درباره كاتبى كه اشرف التواريخ را بر او تقرير كرد نيز بدون نام، سخنانى به ميان مى‌آورد. سپس به شرح حال عالمان و فقيهان و فاضلان و حتى رئيسان خدّام آستانه مشهد و علماى شهرهاى گوناگون خراسان مى‌پردازد و سرانجام درباره احوال شاهزادگان قاجار قلم ميزند.
    پانوشتهاى کتاب، تنها نسخه‌بدل‌ها را دربردارند، اما يادداشتهاى سودمند مصحح درباره كسان و جايها يا آيات و روايات به كار رفته در این اثر بسيار خواندنى است. واژه‌نامه و نمايه كسان و جايهاى کتاب نيز راه را بر تاريخ‌پژوهان هموارتر مى‌سازد.


    براندازى بازماندگان سلسله افشاريه در خرسان و دستگيرى نادر ميرزا افشار، از رويدادهاى بسيار مهمى است كه نويسنده به گزارش دربارهاش مى‌پردازد. وى هنگامى كه محمد ولى ميرزا، مشهد را محاصره كرد در ركاب شاه بود و از همين روى، ماجراى دستگيرى نادر ميرزا را لحظه به لحظه توصيف مى‌كند. او در اين رويداد به «استفسار و استكشاف بعضى مدعاها» فرمان يافت و دورنمايه گفتوگويش را با نادر ميرزا در اثر خود گنجاند. جنگ محمد ولى ميرزا با صوفى اسلام، از بزرگان نقشبنديه نيز كه مريدانى در هرات و خراسان گرد آورد و هنگامى كه براى حمله به مشهد روانه شد، محمد ولى ميرزا را شكست داد، ديگر گزارش ويژه اين کتاب است.
    ==پانويس ==
    <references />


    گزارش درباره درگيريهاى بى‌شمار اميران خراسان و محمد ولى ميرزا با تركمانان و ايلان و طايفه‌هاى سركش بخش‌هاى شمالى خراسان نيز بخشى از دورنمايه کتاب به شمار مى‌آيد.


    == وضعيت کتاب ==
    ==منابع مقاله==
    متن کتاب.


    ==وابسته‌ها==
    {{وابسته‌ها}}


    اشرف التواريخ در سنجش با منابع همروزگار خود، از ديد درونمايه بسيار ارزشمندتر است و منبعى «دستِ يكم» در اين‌باره به شمار مى‌رود. براى نمونه، هيچ‌يك از ديگر کتابهاى تاريخى آن دوران، رويداد دستگيرى نادر ميرزا يا نبرد محمد ولى ميرزا را با صوفى اسلام، به‌خوبىِ اين اثر توصيف نكرده‌اند. البته نويسنده از منابع خود ياد نمى‌كند و خواننده را بدين گمان مى‌اندازد كه نويسنده اشرف التواريخ اين اطلاعات بسيار را از گوشه و كنار گرد آورده است.
    مصحح در پيشگفتار خود در اين کتاب، با اشارتى به تاريخ قاجار و كيستى و سرگذشت محمدولى ميرزا، منابع عصر قاجارى را برمى‌شمرد و به ارزيابى اشرف التواريخ و بينش و روش و سبك نوشتارى نويسنده آن مى‌پردازد. اين کتاب چهار نسخه دارد كه اطلاعات نسخه‌شناختى آن در بخش فرجامين همين پيش‌گفتار آمده است.
    پانوشتهاى کتاب، تنها نسخه‌بدل‌ها را دربردارند، اما يادداشتهاى سودمند مصحح درباره كسان و جايها يا آيات و روايات به كار رفته در اين اثر بسيار خواندنى است. واژه‌نامه و نمايه كسان و جايهاى کتاب نيز راه را بر تاريخ‌پژوهان هموارتر مى‌سازد.
    == منابع مقاله ==
    متن کتاب.


    پيشگفتار مصحح کتاب.
    پيشگفتار مصحح کتاب.
    == پیوندها ==


    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده: تاریخ]]
    [[رده: تاریخ]]
    [[رده: تاریخ ایران]]
    [[رده: تاریخ ایران]]
    [[رده:اردیبهشت (1401)]]

    نسخهٔ ‏۱ سپتامبر ۲۰۲۲، ساعت ۱۰:۳۶

    ‏اشرف التواریخ
    اشرف التواریخ
    پدیدآوراناصیلی، سوسن‏ (مصحح) نوری، محمدتقی بن محمدمهدی (نویسنده)
    عنوان‌های دیگروقایع مربوط به دوره حکومت محمد ولی میرزا در خراسان (سالهای 1218 - 1331)
    ناشرمرکز پژوهشی ميراث مکتوب
    مکان نشرتهران - ایران
    سال نشر1386 ش
    چاپ1
    شابک978-964-8700-51-0
    موضوعایران - تاریخ - قاجاریان، 1193 - 1344ق.

    فتح علی قاجار، شاه ایران، 1185 - 1250ق.

    نثر فارسی - قرن 13ق.
    زبانفارسی
    تعداد جلد1
    کد کنگره
    ‏‎‏DSR‎‏ ‎‏1313‎‏ ‎‏/‎‏ن‎‏9‎‏الف‎‏5
    نورلایبمطالعه و دانلود pdf

    اشرف التواريخ، نوشته محمدتقى نورى، تصحيح سوسن اصيلى

    اين کتاب از منابع فارسی تاريخ ایران در دوره نخستين فرمانروايى قاجاريان بويژه روزگار فتحعلى شاه قاجار است كه بيشتر درباره دوران حكومت محمد ولى ميرزاى قاجار در خراسان (1231 - 1218) گزارش مى‌دهد و از ارزشمندترين و درازدامنترين آثار در زمينه رويدادهاى آن دوران و براندازى نادر ميرزا، بازمانده سلسه افشارى از حكومت خراسان و درگیريهاى قاجاريان با اميران آنجا و تركمانان و ايلات و طايفه‌هاى سركش بخشهاى شمالى‌اش در دوره استوار شدن دولت قاجار به شمار مى‌رود. هدف اصلى نویسنده را در این اثر، «ذكر وقايع خراسان» مى‌توان دانست.

    ساختار

    شيوه نویسنده در گزارش رويدادها، همچون ديگر «وقايع نگاران» عهد قاجار است. او سخنان خود را با پرداختن به ايل و تبار قاجاريان به‌ويژه فتحعلى خان قاجار و تلاشهایش برای دستيابى به قدرت آغاز مى‌كند و چكيدهاى از چگونگى رسيدن سلسله قاجار را به قدرت بازمی‌گوید[۱]. قصد نویسنده این است كه محمد ولى ميرزا را از شاه اسماعيل صفوى برتر بنشاند[۲] و تصريح می‌كند كه نمى‌خواهد رويدادهاى این روزگار را به گستردگى شرح دهد.

    او با نظم و نثر ادبيات فارسی به‌نیکى آشنا بوده و تشبيهات ادبى زيبايى در کتاب خود به كار برده و از شعرها شاعران نيز بسيار بهره گرفته يا شعرهاى خود را به مناسبت‌هایى آورده است. روش تاريخ‌نگارى این اثر، گزارش سال به سال از رويدادهاست[۳] و مؤلف با توجه به هدف خود؛ يعنى نوشتن رويدادهاى خراسان و گزارش دادن درباره رجال آن سامان، با ريزبينى فراوان حتى رويدادهاى خرد آنجا را دنبال و ثبت می‌كند. او كوشيده است كه همچون ديگر مورخان قاجارى كه به نوشتن تاريخ رسمى دست زده‌اند، شوكت پادشاهان این سلسله را حفظ كند و از اين‌رو، به چيزهایى مانند تهديدهاى آقا محمد خان به كشتن خادمانش، هرگز اشاره نمى‌كند. تحليل‌هاى تاريخ نگارانه مؤلف نيز از اهميت فراوانى برخوردارند.

    اين کتاب برای شاهزاده‌اى نوشته شده و از اينرو، نویسنده آن از خوش‌آمدگويى مانند وصف كردن شكار وى خوددارى نكرده است. عنوان‌هاى کتاب، نوشته خود نویسنده‌اند و تنها آنجا كه از افزودن واژه يا عبارتى، گريزى نبوده، مصحح محترم كمبود کتاب را جبران كرده است.

    گزارش محتوا

    نویسنده پس از ديباچه بلند خود بر کتابش[۴]، از تبار و نسب محمد ولى ميرزا ياد مى‌كند[۵]. این نسب‌نامه، نام نياكان وى را از دوره صفويه (شاه قلى بیک) دربردارد. به‌گمان، این نسبت‌ها، ساختگى‌اند؛ زيرا بر پايه منابع قاجارى و خود این کتاب، شاه قلى بیک در دوره شاه عباس اول (1038 - 996ق / 1629 - 1588م) مى‌زيست، اما نویسنده فتحعلى خان قاجار را پسر او می‌داند و مى‌گويد وى در بخشى از دوران فرمانروايى شاه سلطان حسین (1135 - 1105 ق) از سران سپاه او بود. گمان نمی‌رود كه فردى از چنين عمر درازى برخوردار بوده باشد[۶].

    بارى، پس از این دعوى، مبارزات فتحعلى خان و محمدحسن خان قاجار مى‌آيد و از چگونگى قدرت يافتن آقا محمد خان و رسيدن فتحعلى شاه به پادشاهى، ياد و سپس احوال و ویژگی‌هاى محمد ولى ميرزا گزارش مى‌شود. نویسنده با اينكه از درگیريهاى اميران خراسان با محمد ولى ميرزا و دولت قاجار سخن مى‌گويد، نبردهاى ایران را با عثمانى در بغداد نيز فراموش نمى‌كند. وى همچنين ویژگی‌ها و اوضاع پادشاهان تركستان و حاكمان افغان را شرح مى‌دهد[۷].

    بخش وقايع‌نگارى این کتاب با گزارش درباره عزل محمد ولى ميرزا از حكومت خراسان به پایان مى‌رسد[۸]. آشوبها و ناآراميها پس از عزل شدن محمد ولى ميرزا دوباره به خراسان بازگشت و «سپاهيان شاه برای نظم بخشيدن امور به خراسان آمدند»[۹].

    نيمه دوم این کتاب، با شرح احوال اميران خراسان و گستره نفوذشان در بخشهاى گوناگون حكومت آغاز مى‌شود. شرح حال اميران و بزرگان و افراد پرآوزاه پيرامون محمد ولى ميرزا، بخش گسترده‌اى را از این اثر دربردارد و سخنان مؤلف در اين‌باره، از منابع رجال‌شناختى بسيار مهم آن دوران به شمار مى‌رود؛ زيرا منشيان و مستوفيان و لشكرنويسان محمد ولى ميرزا در این بخش از کتاب وى شناسانده مى‌شوند. حتى نویسنده درباره كاتبى كه اشرف التواريخ را بر او تقرير كرد نيز بدون نام، سخنانى به ميان مى‌آورد. سپس به شرح حال عالمان و فقيهان و فاضلان و حتى رئيسان خدّام آستانه مشهد و علماى شهرهاى گوناگون خراسان مى‌پردازد و سرانجام درباره احوال شاهزادگان قاجار قلم ميزند[۱۰].

    براندازى بازماندگان سلسله افشاريه در خرسان و دستگیرى نادر ميرزا افشار، از رويدادهاى بسيار مهمى است كه نویسنده به گزارش دربارهاش مى‌پردازد. وى هنگامى كه محمد ولى ميرزا، مشهد را محاصره كرد در ركاب شاه بود و از همين روى، ماجراى دستگیرى نادر ميرزا را لحظه به لحظه توصيف مى‌كند. او در این رويداد به «استفسار و استكشاف بعضى مدعاها» فرمان يافت و دورنمايه گفتوگويش را با نادر ميرزا در اثر خود گنجاند. جنگ محمد ولى ميرزا با صوفى اسلام، از بزرگان نقشبندیه نيز كه مريدانى در هرات و خراسان گرد آورد و هنگامى كه برای حمله به مشهد روانه شد، محمد ولى ميرزا را شكست داد، ديگر گزارش ويژه این کتاب است[۱۱].

    گزارش درباره درگیريهاى بى‌شمار اميران خراسان و محمد ولى ميرزا با تركمانان و ايلان و طايفه‌هاى سركش بخش‌هاى شمالى خراسان نيز بخشى از دورنمايه کتاب به شمار مى‌آيد[۱۲].

    وضعيت کتاب

    اشرف التواريخ در سنجش با منابع همروزگار خود، از ديد درونمايه بسيار ارزشمندتر است و منبعى «دستِ یکم» در اين‌باره به شمار مى‌رود. برای نمونه، هيچ‌یک از ديگر کتاب‌هاى تاريخى آن دوران، رويداد دستگیرى نادر ميرزا يا نبرد محمد ولى ميرزا را با صوفى اسلام، به‌خوبىِ این اثر توصيف نكرده‌اند. البته نویسنده از منابع خود ياد نمى‌كند و خواننده را بدين گمان مى‌اندازد كه نویسنده اشرف التواريخ این اطلاعات بسيار را از گوشه و كنار گرد آورده است.

    مصحح در پيشگفتار خود در این کتاب، با اشارتى به تاريخ قاجار و كيستى و سرگذشت محمدولى ميرزا، منابع عصر قاجارى را برمى‌شمرد و به ارزيابى اشرف التواريخ و بينش و روش و سبک نوشتارى نویسنده آن مى‌پردازد. این کتاب چهار نسخه دارد كه اطلاعات نسخه‌شناختى آن در بخش فرجامين همين پيش‌گفتار آمده است.

    پانوشتهاى کتاب، تنها نسخه‌بدل‌ها را دربردارند، اما يادداشتهاى سودمند مصحح درباره كسان و جايها يا آيات و روايات به كار رفته در این اثر بسيار خواندنى است. واژه‌نامه و نمايه كسان و جايهاى کتاب نيز راه را بر تاريخ‌پژوهان هموارتر مى‌سازد.

    پانويس


    منابع مقاله

    متن کتاب.

    وابسته‌ها


    پيشگفتار مصحح کتاب.